Inleiding
Op deze pagina
- Aanpak
- Introductievideo
- Nieuwsberichten
- Testimonials
- Introductie
- De kern van Vriendelijk orde houden
- Aan de slag
- Preventief -curatief
- Randvoorwaarden
- Bildung
- Beoogd effect
- Overzicht
- Orde maken binnen de context van jouw school
1.1 Ongestoord lesgeven
1.2 Oplossen van verstoringen: boos of vriendelijk? - Rollen van de docent
- Maximes voor docenten
- Hoe start je met Vriendelijk orde houden?
4.1 Starten met invalshoek Vriendelijk
4.2 Starten met invalshoek Duidelijk
4.3 Starten met invalshoek Lesinhoud
4.4 Starten met invalshoek Observeren
4.5 Starten met invalshoek Aansturen en bijsturen - Lichaamstaal onderdeel van twee invalshoeken
- Lesinhoud
6.1 Docent gestuurd onderwijs en leerling gestuurd onderwijs
6.2 Samenwerken
6.3 Beoordeling - Hindernissen opruimen en overstijgen
7.1 Veranderen
7.2 Profiteer van ervaring van collega’s
7.3 Hoe ga je om met leerlingen met gebrekkige impulscontrole? - Stappenplan voor docent en leerkracht
- Implementeren
- Herkomst VOH
10.1 Liemer lijstje
10.2 Vrede kun je leren
10.3 Citaten - Credits
Met de vijf invalshoeken van Vriendelijk orde houden (VOH) maken studenten, leerkrachten en docenten (PO-VO-MBO-HBO) orde. VOH ziet de vijf invalshoeken als randvoorwaarden voor het onderwijs. Docenten integreren naar keuze een of meer invalshoeken in hun manier van lesgeven.
Vriendelijk orde houden geeft mij een strategie om problemen systematisch op te sporen en op te lossen. Samen vormen de vijf invalshoeken van VOH een model van het onderwijs dat ik gebruik als een zoekplaatje om gebeurtenissen in de les te duiden en om problemen op te sporen. Door eerst te lezen hoe anderen vergelijkbare problemen oplossen, lukt het mij beter om zelf een oplossing te bedenken die bij mij past en om deze ook toe te passen. Door aanwijzingen van VOH toe te passen, gaan mijn leerlingen constructief aan het werk, nemen ze verantwoordelijkheid, gaan ze met plezier naar school en krijgen ze zelfvertrouwen.
Huidige aanpak:
Hoe besteed ik tot op heden aandacht aan orde maken?
Toekomstige aanpak:
Hoe besteed ik in de toekomst aandacht aan orde maken?
Introductievideo
Bekijk ter introductie ook onze tekenfilm
Nieuwsberichten
Testimonials
Orde Maken
Leerlingen onderstrepen het belang van orde maken: Ons uit de les sturen, daar heb je niets aan.
Introductie Vriendelijk orde houden
Je kunt niet verwachten dat leerlingen direct weten hoe ze zich moeten gedragen. Natuurlijk zoeken leerlingen de grens op. Je kunt ook niet verwachten dat een beginnend docent direct weet hoe een goede les hoort te verlopen.
Zowel docenten als leerlingen hebben baat bij richtlijnen voor gedrag. Vriendelijk orde houden geeft docenten hiervoor om te beginnen een kader met daarbij een simpele instructie over hoe zij dit kader met de klas bespreken.
Nadat je het kader met de klas hebt besproken, is het jouw taak om zelf gedrag te tonen dat past bij het kader en om leerlingen die zich niet houden aan het kader aan- of bij te sturen. Vriendelijk orde houden noemt dit ‘Orde Maken’. Iedereen is aanspreekbaar op het kader. Dat maakt Vriendelijk orde houden ‘Eerlijk’. ‘Orde Maken’ bestaat uit vijf ’invalshoeken’ die zowel gaan over het gedrag van de docent en leerlingen als over de optimale omstandigheden voor leerlingen om goed te kunnen werken.
Als jij de ruimte voor verstoringen beperkt en duidelijk aangeeft hoe je reageert op verstoringen, zullen je leerlingen af en toe testen of jij doet wat je zegt. Als blijkt dat jij op een eerlijke, rechtvaardige manier handelt, loont het zoeken van de grens niet meer. Voor de leerlingen blijft er niets anders over dan zich in te zetten voor het vak. Door een aantrekkelijk beloningssysteem maak jij het voor je leerlingen aantrekkelijk om aan het werk te gaan: hun inspanningen beloon jij met een steeds hoger rapportcijfer.
Voor docenten die voor de eerste keer werken met Vriendelijk orde houden, is dit een proces van wennen en afstellen. Docenten die hier al geruime tijd mee werken, kunnen ongeacht de dynamiek van de groep, direct beginnen met het geven van een goed lopende interessante les. Deze ervaren docenten maken enerzijds orde door uitleg te geven (docent gestuurd onderwijs) en anderzijds door leerlingen de gelegenheid te geven om zelfstandig een planning te maken en in eigen tempo te werken (leerling gestuurd onderwijs).
De kennis die is verzameld bij Vriendelijk orde houden is afkomstig van docenten die hun expertise eerst met elkaar deelden en die vervolgens besloten om deze kennis door te geven aan toekomstige generaties. Niet alleen ervaringen van docenten maar ook ervaringen van deskundigen liggen ten grondslag aan Vriendelijk orde houden. Zo heeft Gert Biesta ons belangrijke aanwijzingen gegeven die terug zijn te vinden in de gehele site. Wij hebben de term ‘Orde Maken’ voor het eerst van hem gehoord.
Vriendelijk orde houden organiseert cursussen en teamtrainingen voor docenten. Regelmatig komt het voor dat docenten en studenten tijdens zo’n bijeenkomst nieuwe inzichten geven die wij dan toevoegen aan ‘Orde Maken’. Omdat wij ervaringen van docenten en deskundigen blijven toevoegen aan de bestaande informatie op de site én omdat we de site in zijn geheel vertalen in het Engels, merken docenten dat het materiaal op de site steeds toegankelijker wordt. Vriendelijk orde houden is nu te zien als het ‘het collectieve geheugen’ van docenten op het gebied van Orde Maken.
Orde maken is bij Vriendelijk orde houden te vergelijken met autorijden. Het is iets wat je kunt leren. Vriendelijk orde houden is een vreedzame opvoedingsstijl die betrokken, begripvol, accepterend, sturend, uitnodigend en vertrouwenwekkend is. Het is een transparante stijl van opvoeden waarbij je op een duidelijke manier redelijke grenzen aangeeft. Kinderen voelen zich bij deze opvoedingsstijl gewaardeerd (Lees het blog Autoritatieve opvoeding). Kies op onze homepage één van de mogelijkheden om met Vriendelijk orde houden aan de slag te gaan.
De kern van Vriendelijk orde houden
Als het gaat om ‘Orde Maken’ zijn er sterke verbanden tussen het opvoeden van kinderen in een gezin en het leiden van een groep of klas. In beide gevallen werken meerdere volwassenen samen. Als die volwassenen samenwerken dan heeft dat voordelen voor het kind/de leerling. De samenwerking tussen docent en leidinggevende zoals beschreven op deze site is hiervan een voorbeeld.
Vriendelijk en duidelijk in plaats van toegeeflijk of streng
De cursus Vriendelijk Orde Houden in de Klas vervangt ‘toegeeflijk’ of ‘streng’ door ‘vriendelijk én duidelijk’ en geeft vijf invalshoeken om daarmee aan de slag te gaan. Alle beladen gedragingen die verbinding in de weg staan (zoals fronzen, boos kijken, waarschuwen, dreigen, schreeuwen, op hun nummer zetten, de les lezen en eruit sturen) heb je dan niet meer nodig.
In het gezin
Wie verantwoordelijk is voor kinderen, krijgt te maken met verantwoordelijkheden op het gebied van:
- Voeding, Verzorging en Verbinding. De aandacht is gericht op het fysieke en emotionele welzijn in het moment en is (daardoor) in hoge mate onvoorwaardelijk. Kernwoorden zijn zorgzaam, invoelend, emotioneel, verbonden/verbindend, vriendelijk en bevestigend.
- Het scheppen en in stand houden van voorzieningen en structuren: wat is er nodig of gewenst, wat kunnen we daarvoor tot stand brengen, wat hebben we daarvoor nodig, hoe krijgen en houden we het werkend en wat is daarin ieders rol/taak. Dat omvat ook de randvoorwaarden van het samenleven: wat zijn de regels, wat moet wel en wat mag niet en binnen welke grenzen. Kernwoorden zijn verstandelijk, overkoepelend, analytisch, structurerend, duidelijk, begrenzend en handhavend.
Bij gezinnen met twee ouders, zijn beide ouders voor beide taken verantwoordelijk, deels verdelen zij deze taken. Als er in een gezin maar één ouder is, komen beide verantwoordelijkheden op de schouders van deze ene ouder.
In het onderwijs
Niet alleen bij gezinnen met één ouder speelt dit fenomeen van het dragen van alle verantwoordelijkheid. In het onderwijs ben je, als je voor een groep staat, alleen verantwoordelijk voor je leerlingen. Je vervult dan de rol van pedagoog en bent tevens verantwoordelijk voor beide in de linker kolom genoemde taken. Dat is een grote verantwoordelijkheid en niet elke rol is jou van nature op het lijf geschreven.
- Je kunt eenzijdig de zorgzame, invoelende, vriendelijke rol op je nemen. Als duidelijkheid hierbij ontbreekt (wellicht uit vrees voor confrontatie), ben je té toegeeflijk en missen de leerlingen begrenzing. Daar komen ordeproblemen van, met als gevolg dat leerlingen grenzen overschrijden ten koste van jou en de groep.
- Je kunt eenzijdig de verstandelijke, structurerende en begrenzende rol kiezen. Als zorgzaamheid hierbij ontbreekt (wellicht uit vrees om kwetsbaar over te komen), ben je té streng en is de relatie tussen jou en de leerling koel. Leerlingen voelen zich dan niet met jou verbonden, waardoor ze zich niet voegen naar jouw behoeften en die van de groep. Daar komen ordeproblemen van met als gevolg dat leerlingen grenzen overschrijden ten koste jou en de groep.
Aan de slag
Hoe bereidt een docent een leerling voor op de rol van gekwalificeerde, creatieve, sociale en zorgzame burger? Wat is het geheim van een docent die van een groep leerlingen een hechte en sociale groep maakt? Vriendelijk orde houden begeleidt docenten via een persoonlijke cursus, cursusboek of teamtraining en geeft hen de gelegenheid om via zelfstudie (eerste tabblad op de website) met de deze vijf invalshoeken aan slag te gaan:
afbeelding 1: Gert Biesta
In deze afbeelding ‘Orde maken’ staat de invalshoek ‘Vriendelijk’ onderaan. Daar is voor gekozen omdat een vriendelijke houding is de basis waarop alles rust.
- Vriendelijk
Bij vechtsport leer je je emoties te parkeren. Als je boos of bang bent, neem je geen goede beslissingen. Dit geldt ook voor het onderwijs. Door vriendelijk les te geven, voorkom je verstoringen (preventief). - Duidelijk
Als je duidelijke aanwijzingen geeft, weet iedereen wat jouw bedoeling is. Door duidelijk les te geven, voorkom je verstoringen (preventief). - Lesinhoud
Soms neem jij de leiding, dan weer laat je het initiatief aan je leerlingen. Wissel frontaal lesgeven en zelfstandig werken af, daarmee voorkom je ordeproblemen (preventief). - Observeren
Je let altijd op lichaamstaal én op taalgebruik. Doordat je altijd op lichaamstaal en taalgebruik let, reageer je sneller en voorkom je verstoringen (preventief). - Bijsturen
Hoe weloverwogen, hoe vriendelijk en hoe duidelijk je ook lesgeeft, er kan altijd een verstoring plaatsvinden. Dan is het geruststellend te weten hoe je die verstoring oplost met één of meer stappen die je steeds in dezelfde volgorde neemt (curatief).
Preventief – curatief
Afbeelding 11: preventief en curatief
Bij ‘Orde Maken‘ maakt VOH verschil tussen preventief en curatief. Het preventieve deel is hieronder schuingedrukt, het curatieve deel is dikgedrukt. Opvallend is dat het preventieve deel groter is dan het curatieve. Bij ‘Orde maken’ zorg je ervoor dat je:
- zelf geen ruis veroorzaakt
- streng verandert in duidelijk
- vriendelijkheid ziet als een kracht
- vriendelijkheid en duidelijkheid combineert
- docent gestuurd onderwijs en leerling gestuurd onderwijs afwisselt. Met de laatste werkvorm maak je leerlingen eigenaar maakt van hun eigen leerproces
- leerlingen zich kunnen concentreren
- het onderwijsproces ontspannen aan- en bijstuurt
Bij dit alles vermijd je zowel té vriendelijk zijn als té streng zijn.
Focus op één invalshoek
Kies een invalshoek waarmee je aan de slag gaat. ‘Orde maken’ vraagt samen met je leerlingen om tijd, geduld en oefening voordat het effect van de verandering merkbaar is. Hoe meer invalshoeken of modules (onderdelen van invalshoeken) je na verloop van tijd combineert, hoe sterker het effect. Ga ervan uit dat je binnen jouw lespraktijk altijd nieuwe aspecten aandacht kunt geven. Daarmee doorbreek je bestaande patronen en blijft het onderwijs een avontuur.
Hoe meer orde je maakt, hoe minder het nodig is om gedrag van leerlingen aan- of bij te sturen. Door orde te maken, krijg je een goede band met je leerlingen en zijn zij minder geneigd om de les te verstoren. Je streeft ernaar om elke leerling de kans te geven zich (geleidelijk) te ontwikkelen tot:
Een sociale, intrinsiek gemotiveerde leerling die keuzes maakt, verantwoording neemt en zichzelf en anderen aanstuurt. Deze leerling is baas van zichzelf.
Lees meer over de term Motivatiecoach
Effect invalshoeken
- Invalshoek 3 lesinhoud: Je biedt zowel structuur als ruimte voor creativiteit (docent gestuurd onderwijs + leerling gestuurd onderwijs). Doordat je leerlingen met een zekere vrijheid laat werken, voorkom je dat je té bepalend bent en (Autoritair) lesgeeft.
- Met de invalshoeken 1 + 2 (kader) zorg je ervoor dat leerlingen geconcentreerd kunnen werken. Door vriendelijk te zijn voorkom je dat je autoritair overkomt.
- Door een appél te doen op de eigen verantwoordelijkheid en door het kader te bewaken (invalshoek 4 + 5) kan iedereen zich concentreren en voorkom je dat je té vrijblijvend (Laissez faire) lesgeeft.
Om beide valkuilen (autoritair en laissez faire) te voorkomen, balanceer je tussen orde en chaos:
Te veel wanorde is regelrecht gevaarlijk. Te veel orde maakt kwetsbaar op langere termijn, doordat het aanpassingsvermogen en de creativiteit dan teruglopen (Mark Mieras).
“Bij een geweldloze benadering zoeken ouders en kinderen naar wat ze gemeen hebben en naar redenen om elkaar te helpen en te steunen. De ouders accepteren dat de tekortkomingen van de kinderen waarschijnlijk voortkomen uit de tekortkomingen van de ouders zelf.” Arun Ghandi (2017)
Het evenwicht tussen groepsidentiteit en individualiteit is de sleutel tot succesvolle sociale systemen. (Christakis, 2019)
Randvoorwaarden onderwijs – Ketting met vijf schakels
De vijf invalshoeken van Vriendelijk orde houden zijn rechts te zien als een ketting met vijf schakels waarbij elke schakel onontbeerlijk is. Als schakels ontbreken, dan is jouw onderwijs minder effectief. Dat merk je als je de bovenstaande vijf punten ontkennend maakt:
- Als je niet vriendelijk bent, willen leerlingen niet (vrijwillig) voor je werken.
- Als je niet duidelijk bent, weten je leerlingen niet wat jij van hen vraagt.
- Als jij altijd het initiatief neemt, valt er voor een individuele leerling weinig te sturen.
- Als je niet observeert, weet je niet welke leerling je moet bijsturen.
- Als je niet bijstuurt, neemt het aantal verstoringen toe.
Als leerlingen terugkijken op een schoolperiode waarbij ze door hun docenten en medeleerlingen vriendelijk en duidelijk zijn benaderd, als ze op school initiatieven konden ontplooien, gezien werden door hun docenten en indien nodig op een effectieve manier werden bijgestuurd, is te verwachten dat zij zich als burger een volwassen en waardevolle bijdrage leveren aan de maatschappij.
Afbeelding 2: schakels
Elke schakel is van vitaal belang voor het goed functioneren van het onderwijs.
VOH beschouwt deze vijf invalshoeken als de randvoorwaarden van het onderwijs.
Met de juiste randvoorwaarden van het onderwijs schep je de maatschappij van de toekomst.
Hoe beter een leerling is gekwalificeerd, hoe meer kans op individueel succes in de maatschappij. Daarom staat kwalificatie centraal in het onderwijs. Daarbij de kanttekening dat succes van de een ten koste kan gaan van succes van de ander. Om dat laatste te voorkomen, pleit VOH ervoor om in het onderwijs naast kwalificatie ook aandacht te besteden aan:
- zorg voor elkaar
- het vermogen om met iedereen samen te werken
- creativiteit
Als ook deze drie aspecten voldoende aandacht krijgen, benut je het potentieel van alle betrokkenen. De verwachting is dat leerlingen die dit op school ervaren later in de maatschappij een bijdrage leveren aan inclusiviteit en weerbaarheid.
Bildung und Wissenschaft
Bij het nu volgende citaat bespreekt Sue Prideaux ideeën van Humbold over Bildung en Wissenschaft. Dit sluit aan bij het zojuist genoemde benutten van het potentieel van mensen:
“Het uiteindelijke doel van scholing was ‘een volledige educatie voor de menselijke persoonlijkheid[…] de hoogste en meest passende ontwikkeling van de vermogens van het individu tot een volledig en samenhangend geheel’. Dit volledige en samenhangende geheel was een combinatie van twee typisch Duitse idealen: ‘Wissenschaft’ en ‘Bildung’. ‘Wissenschaft’ was de idee van studeren als een dynamisch proces dat voortdurend vernieuwd en verrijkt werd door wetenschappelijk onderzoek en onafhankelijk denken, zodat elke student bijdroeg aan de eindeloos voortschrijdende som van kennis. Het was het exacte tegendeel van dingen uit het hoofd leren.
Kennis werd beschouwd als evolutionair van aard, en hiermee gepaard ging ‘Bildung’, de evolutie van de orderzoeker zelf: een proces van spirituele groei door de verwerving van kennis dat Humboldt beschreef als een harmonieuze interactie tussen de eigen persoonlijkheid van de student en de natuur die uitmondde in een staat van innerlijke vrijheid en heelheid binnen een groter verband.” Prideaux (2018), Sue
Om iets te leren, is het nodig te durven aanvaarden dat wat wij denken te weten – met inbegrip van onze meest diepgewortelde overtuigingen – verkeerd kan zijn, of op zijn minst naïef: schaduwen op de wanden van Plato’s grot.” Rovelli, Carlo (2014)
Vriendelijk orde houden doet met cursussen en contacten, scholen en literatuur steeds nieuwe ervaringen op die tot gevolg hebben dat wij eerdere aannames loslaten en nieuwe aannames omarmen. Dit proces is zichtbaar in ons jaarlijks vernieuwde cursusboek.
Beoogd effect
| Dit wil VOH voorkomen |
Dit wil VOH bereiken |
| Inefficiënt bijsturen: veel waarschuwen, leerlingen eruit sturen | Efficiënt aan- en bijsturen met lichaamstaal, Tips en Tijdrovende opdracht. |
| Te weinig effectieve lestijd | Alle aandacht voor Kwalificatie, Socialisatie en Persoonsvorming. |
Lees meer over termen met een hoofdletter.
Overzicht Vriendelijk orde houden in de klas
De vijf invalshoeken komen samen in één afbeelding (Overzicht). Delen van deze afbeelding komen terug in de gehele site. Het overzicht geeft je de mogelijkheid de structuur van de site en het cursusboek in zijn geheel te overzien.
1 Orde maken binnen de context van jouw school
Jij bepaalt (deels) de context van jouw lessen. Ook de school (jouw sectie) en de overheid bepalen voor een deel hoe jouw lessen eruitzien.
Voordat je kunt gaan lesgeven, dien je een VOG in te leveren. De overheid vraagt scholen om hun leerlingen een pestprotocol te laten ondertekenen. Dit alles is geen garantie voor een aantrekkelijk leerklimaat waarbij je leerlingen op een goede manier samenwerken en een hechte groep vormen.
1.1 Ongestoord lesgeven
Pesten, machtsmisbruik of ruw taalgebruik zetten de relatie tussen leerlingen onderling en de relatie tussen jou en je leerlingen onder druk. De boosheid, conflicten en verstoringen van de les die daaruit voortvloeien, verstoren jouw taak om samen met je leerlingen te werken aan de vakinhoud. Iedere docent krijgt hier in meer of mindere mate mee te maken. Dan is het lastig om je te concentreren en heeft jouw les minder rendement. VOH helpt je om oog te krijgen voor voorboden van verstoringen van de les, als deze zich ondanks jouw inspanningen toch voordoen, op te lossen (Aansturen en bijsturen). Ook helpt VOH je om leerlingen de ruimte te geven waarmee ze hun eigen leerproces (deels) kunnen vormgeven. Daarmee verhoog je hun intrinsieke motivatie (Lesinhoud).
1.2 Oplossen van verstoringen: boos of vriendelijk?
Boos:
Afbeelding 4: bang en boos
Vriendelijk
VOH adviseert boosheid weg te laten en om in plaats daarvan met een aantal neutrale handelingen storend gedrag aan- en bij te sturen. Dat zorgt voor rust. Hierbij is het niet nodig om leerlingen te waarschuwen of om leerlingen uit de les te sturen. Je bent dan in staat ontspannen les te geven (Lees meer bij Aansturen en bijsturen + Lesinhoud).
Met een Tijdrovende opdracht geef je een leerling de kans zichzelf bij te sturen en om de verstoorde verstandhouding met jou te herstellen. De opdracht is ontworpen om het verantwoordelijkheidsgevoel van de leerling te vergroten en om de relatie met jou te verbeteren. Als de leerling de opdracht serieus neemt, verbetert doorgaans het gedrag. Als de opdracht is ingeleverd en besproken en het gedrag van de leerling verbetert, kun je ongestoord verder gaan met lesgeven. Alle leerlingen, ook degene die je zojuist hebt bijgestuurd, zijn nu in staat zich te concentreren. De Tijdrovende opdracht zorgt voor verbinding.
2 Rollen van de docent
Je kunt als docent verschillende rollen vervullen:
- Gastheer
- Presentator
- Didacticus
- Pedagoog
- Coach
- Afsluiter
Vriendelijk orde houden onderscheid naast deze zes genoemde rollen:
- Ontwerper van lessen
- Ontwerper van een methode
- Reisleider van een georganiseerde reis (Docent gestuurd onderwijs – frontaal lesgeven)
- Wegenwacht (Leerling gestuurd onderwijs – zelfstandig werken). Elke leerling maakt een persoonlijke trektocht. Jij vervult voor je leerlingen de rol van ‘wegenwacht’. Lees meer over jouw rol bij leerling gestuurd onderwijs.
- Tuinman. Gedurende de tijd die jij beschikbaar stelt aan leerlingen om zelfstandig te werken stel jij je op als tuinman.
- Motivatiecoach
n.a.v. punt 1 en 2: Als docent kun je gebruik maken van bestaande lessen en methodes. Daarnaast ben je vrij om zelf bedachte elementen toe te voegen.
n.a.v. punt 3 en 4: De laatste twee rollen(reisleider en wegenwacht) zijn een uitwerking van een interview met Dick Bruinzeel. Daarin gebruikt Dick deze metafoor: ‘Van georganiseerde reis naar persoonlijke trektocht’. In die metafoor zit een geleidelijke accentverschuiving verborgen: Steeds minder een gezamenlijke georganiseerde reis naar steeds meer een persoonlijke trektocht voor elke leerling.
3 Maximes voor docenten
Vriendelijk orde houden onderscheidt deze maximes (voor alle docenten van pas komende aanwijzingen). Lees ook de maximes van Murray Schafer.
- Onderwijs is een spel met regels. Iedereen is op deze regels aanspreekbaar.
- Je hebt hoge verwachtingen van je leerlingen.
- Jouw einddoel is een groep gemotiveerde leerlingen, waarbij iedereen elkaar vertrouwt en iedereen goed kan samenwerken en iedereen trots is op zijn werk.
- Je observeert je leerlingen én je observeert jezelf. Dit staat aan de basis van al je handelen. Je speelt in op wat er nu gebeurt.
- Je creëert mogelijkheden voor leerlingen om zichzelf aan te sturen waarbij je je leerlingen naar vermogen steeds meer vrijheid geeft.
- Zelfsturing door leerlingen is alleen succesvol bij een goede verstandhouding tussen jou en je leerlingen. Daarom ben je altijd vriendelijk en duidelijk en vermijd je om boos, streng of dominant over te komen.
- Je wisselt frontaal lesgeven en zelfstandig werken af.
- Hoe je ook lesgeeft, altijd kan er een verstoring plaatsvinden. Bij een verstoring is het goed te weten hoe je die oplost: Enerzijds stuur je aan (preventief), anderszijds stuur je bij (curatief).
4 Hoe start je met Vriendelijk orde houden?
Vriendelijk orde houden biedt je een strategie om problemen systematisch op te lossen aan de hand van vijf invalshoeken. Samen vormen deze vijf invalshoeken een model van het onderwijs dat je gebruikt als een zoekplaatje om dingen te duiden en om problemen op te sporen en te zien hoe iets werkt (Heuristiek).
Het zoeken naar oplossingen voor problemen begint met het stellen van de volgende vragen die aan sluiten bij iedere lespraktijk:
- Ben ik vriendelijk?
- Ben ik duidelijk?
- Ben ik inhoudelijk tevreden over mijn lessen?
- Ben ik tevreden over de manier waarop ik mijn leerlingen observeer?
- Stuur ik mijn leerlingen efficiënt aan en bij?
Als je deze vraag hebt beantwoord, kies je een van de vijf invalshoeken en ga je aan de slag en daarmee ‘maak je orde’. Bij succes besteed je de tijd die vrijkomt aan een van de andere invalshoeken.
4.1 Starten met invalshoek Vriendelijk
Door vriendelijk te zijn, geef je het goede voorbeeld. De kunst is om vriendelijk te blijven ook als een klas druk binnenkomt. Een belangrijke taak voor een docent is een voorbeeldfunctie (onderdeel van vriendelijk). Bij voorbeeldfunctie horen drie modules:
- Toon gewenste gedrag
- Aanwijzingen met lichaamstaal – Door lichaamstaal te gebruiken om aanwijzingen te geven, ben je minder aan het woord. Bovendien zijn je leerlingen, om volledig te begrijpen wat je bedoelt, genoodzaakt zowel te kijken als te luisteren naar jouw uitleg en letten ze beter op.
- Reguleer je energie– Bij deze laatste module toon jij precies die hoeveelheid energie waardoor de klas beter gaat functioneren. Bij een drukke groep ben jij rustig, bij een te rustige groep stel je je energiek op.
Verder hoort bij de invalshoek Vriendelijk de module ‘Kennismaken’ waarbij je leerlingen de kans geeft om onderling kennis te maken (zonder relatie, geen prestatie).
4.2 Starten met invalshoek Duidelijk
Bij de invalshoek Duidelijk, krijg je het advies om nog voor de start van de eerste les een kader aan de muur te hangen (b.v. vriendelijk en duidelijk). Daarmee geef je aan dat het jouw bedoeling is dat de les vriendelijk en duidelijk verloopt. In de eerste les, tijdens het eerste moment dat de hele groep aandachtig is, bespreek je dit kader met de groep en stel je dit vervolgens vast. Uiteraard houd jij je aan het kader.
Je schept voor jezelf duidelijkheid als je de onderwijsdoelen goed voor ogen hebt. Onderwijsdoelen is een module van de invalshoek Duidelijk. Betrek de drie domeinen van Biesta bij het voorbereiden van afwisselende lessen.
Ook schep je duidelijkheid met Verwachtingsmanagement. Verwachtingsmanagement is een module van de invalshoek Duidelijk. Daarmee maak je voorafgaand aan elke nieuwe werkvorm duidelijk wat je van je leerlingen verwacht. Daardoor gaan je leerlingen sneller aan het werk.
4.3 Starten met invalshoek Lesinhoud
Hoe motiveer je je leerlingen? De invalshoek lesinhoud geeft hiervoor aanknopingspunten.
Het advies is om werkvormen af te wisselen: Docent gestuurd onderwijs en Leerling gestuurd onderwijs, elk met een eigen accent wat betreft Samenwerken. Door leerlingen (steeds meer) keuzes te laten maken, voelen zij zich eigenaar voelen van hun eigen onderwijsproces en zijn ze minder geneigd de les te verstoren. Het zelf mogen kiezen vergroot hun intrinsieke motivatie.
Beoordeling is de vierde module van de invalshoek Lesinhoud. Daarbij zoek je naar een vorm van beoordelen die leerlingen motiveert en voorkom je dat jouw beoordeling aanvoelt als een afrekening.
4.4 Starten met invalshoek Observeren
Starten met observeren kan op elk moment. Aan het sturen van het onderwijsproces gaat observeren vooraf. Waar let je dan op?
Tijdens het lesgeven let je op het gedrag van je leerlingen en kijk je hoe ze werken (invalshoek Observeren). Je let op voorboden van verstoringen.
Afbeelding 5: observeren
- Gedrag dat past bij het kader stimuleer je door het geven van een compliment. Dat doe je door aanwijzingen te geven met lichaamstaal. Dit is module van de invalshoek ‘Vriendelijk’.
- Gedrag dat de les verstoort, stuur je aan– of bij. Dit zijn de twee modules van de invalshoek ‘Aansturen en bijsturen’.
Bij de invalshoek Observeren let je zowel op individuele leerlingen als op de hele groep. Door te letten op lichaamstaal en taalgebruik van leerlingen zie je sneller hun intenties en reageer je snel en adequaat.
4.5 Starten met invalshoek Aansturen en bijsturen
Wat doe je als een leerling de les verstoort? Jouw handelingen vallen bij VOH komen ter sprake bij de invalshoek Aansturen en bijsturen. Daarmee kun je op elk moment starten. ‘Aansturen en bijsturen’ begint met observeren. Door te observeren weet je wat je wilt aan– of bijsturen. Met deze invalshoek begeleid je het onderwijsproces zodat jouw les ongestoord, vriendelijk en duidelijk verloopt. Alle aspecten van aan- en bijsturen komen samen in de Handelingsladder.
Bij de inleiding die hoort bij ‘Aansturen en bijsturen’ vind je instructies over hoe je start met aansturen en bijsturen. In vier opties is uitgewerkt hoe je start met aan- en bijsturen: met gebaren, met Tips, met een Tijdrovende opdracht of met een meerdere stappen van de Handelingsladder tegelijk.
5 Lichaamstaal onderdeel van twee invalshoeken
VOH onderscheidt twee manieren om lichaamstaal te gebruiken. Deze twee manieren komen terug bij verschillende invalshoeken:
- Bij de invalshoek Vriendelijk gebruik je lichaamstaal door Aanwijzingen te geven met lichaamstaal’. Deze aanwijzingen gebruik je als de les goed verloopt. Elke aanwijzing vervangt een verbaal gegeven aanwijzing met als gevolg dat je minder praat en je inhoud beter voor het voetlicht komt.
- Bij de module Aansturen van de invalshoek ‘Aansturen en bijsturen’ gebruik je lichaamstaal om storend gedrag van een leerling te laten stoppen: ‘Aansturen met lichaamstaal’.
Als je lichaamstaal (aanwijzingen met lichaamstaal + aansturen met lichaamstaal) en verbale instructie combineert, spreek je tegelijkertijd twee talen. Daardoor letten leerlingen beter op: als zij willen begrijpen wat jij bedoelt, dan moeten ze zowel naar je kijken als naar je luisteren.
5.1 Aanwijzingen met lichaamstaal
Met lichaamstaal kun je welwillende leerlingen aanwijzingen geven. Aanwijzingen met lichaamstaal dragen bij aan het goed verloop van een les mede omdat je met een van deze aanwijzingen je leerlingen complimenteert voor hun goede inzet.
Afbeelding 7: vriendelijk (overzicht)
5.2 Aansturen met lichaamstaal
Aansturen met lichaamstaal is de eerste stap van Aansturen en bijsturen. Als een leerling de les verstoort, is het eerste wat je doet de verstoring met lichaamstaal aansturen met als doel daarmee de verstoring op te lossen. Deze manier van oplossen van een verstoring draagt bij aan de orde omdat je onhoorbaar en efficiënt storend gedrag oplost. Met deze eerste stap onhoorbare stap van de Handelingsladder los je de meeste problemen op.
Afbeelding 8: aansturen met lichaamstaal (overzicht)
Naast deze twee modules over lichaamstaal is er een algemeen hoofdstuk over lichaamstaal.
6 Lesinhoud
Met de invalshoek Lesinhoud verzorg je een uitdagende lesinhoud. Je voorziet de leerlingen van de nodige informatie en uitleg (Docentgestuurd onderwijs). Daarnaast maak je je leerlingen eigenaar van (een deel van) hun eigen leerproces (Leerling gestuurd onderwijs). Met de combinatie van beide werkvormen maak je orde. Dit is een natuurlijke orde die ontstaat wanneer leerlingen intrinsiek gemotiveerd bezig zijn met het eigen leerproces en met het gezamenlijke leerproces (Samenwerken). Je geeft leerlingen de kans “zich uit te leven en (daardoor) hun eigen talenten te ontdekken”. Dat waarderen je leerlingen en daardoor krijg je een goede band met hen.
Het staat elke docent vrij een eigen mix te maken van docent gestuurd onderwijs en leerling gestuurd onderwijs. Bij het combineren van deze opties beslis je zelf op welke van de twee je het accent legt.
6.1 Docent gestuurd onderwijs en leerling gestuurd onderwijs
Docent gestuurd onderwijs en leerling gestuurd onderwijs hebben op deze website ieder een eigen icoon. Als er bij een onderwerp op deze website een verschil in aanpak is tussen docent gestuurd- en leerling gestuurd onderwijs, geven wij dit aan door middel van twee kolommen met daarboven de bovenstaande iconen.
Docent gestuurd onderwijs
Bij docent gestuurd onderwijs bepaal jij wat de leerlingen gaan doen. Jij hebt de leiding. Jij bepaalt aan welk onderwerp en op welke manier iedereen werkt. Ook bepaal je wanneer je leerlingen aan het werk gaan.
Ook bij docent gestuurd onderwijs is het mogelijk je leerlingen vrijheid te geven om:
- een eigen planning te maken voor hun werkzaamheden.
- zichzelf met een app (die jij beschikbaar stelt) te toetsen.
Op deze manier draagt docent gestuurd onderwijs bij aan de intrinsieke motivatie.
Leerling gestuurd onderwijs
Bij leerling gestuurd onderwijs laat je leerlingen deels zelf bepalen wat ze gaan doen:
- Ik laat mijn leerlingen zelf bepalen welk onderwerp ze binnen mijn vak willen bestuderen, zodat ze eigenaar worden van en/of sturing geven aan hun eigen leerproces. Daarbij maken ze gebruik van hun eigen leerstijl.
- Ik vraag mijn leerlingen hulp te zoeken bij externe deskundigen.
- Voorafgaande aan een presentatie, vraag ik mijn leerlingen zichzelf te beoordelen. Deze eigen beoordeling betrek ik bij het bepalen van een cijfer.
- Mijn leerlingen beoordelen zichzelf, het lesmateriaal dat ik aanbied en mijn stijl van lesgeven. Doordat ze ook mij beoordelen, brengen ze mij op nieuwe ideeën en wijzen ze mij op fouten in het bestaande lesmateriaal.
Hiermee vergroot je de intrinsieke motivatie en autonomie van je leerlingen.
6.2 Samenwerken
Er zijn meer manieren om leerlingen invloed te geven. Dat kan door je leerlingen bij frontaal lesgeven soms met anderen te laten samenwerken en door ze ervaring op te laten doen met verschillende rollen binnen het groepsproces. De leerlingen ontdekken nieuwe rollen, leren zich te verhouden tot de groep en maken kennis met democratie, diversiteit van werkvormen, spelvormen en met het wisselen van de leiding.
Bij ‘Leerling gestuurd onderwijs’ en onderzoekend leren geef je leerlingen invloed op hun eigen leerproces. Daarbij bepalen de leerlingen zelf met wie ze samenwerken en daardoor bestaat de kans dat een blijvende vriendschap ontstaat.
Bij dit alles zorg je ervoor dat je leerlingen elkaar ondersteunen en stimuleer je democratische besluitvorming.
6.3 Beoordeling
Beoordeling is een module van de invalshoek lesinhoud. Daarmee vergroot je de motivatie van leerlingen door een manier van beoordelen te kiezen die hen stimuleert (beoordeling met vinkjes). Met die manier van beoordelen geef je de leerling een advies en kan de leerling indien gewenst blijven werken aan het beoordeelde onderwerp.
Voor jouw eigen ontwikkeling en die van je lessen is het aan te raden om je leerlingen regelmatig jouw lesmateriaal te laten beoordelen. Met hun suggesties ben jij sneller in staat om fouten te ontdekken in jouw lesmateriaal en om dit veelzijdiger te maken (Beoordeling).
7 Hindernissen opruimen en overstijgen
Er zijn ongetwijfeld (al dan niet beladen) denkbeelden die je tegenhouden om vriendelijk én duidelijk te zijn. Ruim die uit de weg. Vraag jezelf: Wat houdt mij tegen om vriendelijk te zijn? En wat houdt mij tegen om duidelijk te zijn? Ook voor leerlingen zijn er hindernissen. Hoe help je hen deze op te ruimen en te overstijgen?
Ga voor jezelf na:
- In hoeverre staat vriendelijk voor mij gelijk aan (/is het voor mij verbonden met/verwar ik het met): toegeeflijk, inschikkelijk, meegaand, voorzichtig, conflict mijdend, bang, passief, tolerant, onderdanig, gunstig stemmen, gedogen, tevreden stellen, tevreden houden, te vriend houden, niet tegen de haren instrijken, niet tegen je in het harnas jagen, confrontatie vermijden, het over je kant laten gaan, behagen?
- In hoeverre staat duidelijk voor mij gelijk aan (/is het voor mij verbonden met/verwar ik het met): streng, hard, fronzen, dreigend, boos, agressief, te assertief, star, kortaf, ongenaakbaar, betweterig, dwingend, kleinerend, neerbuigend, belerend, de les lezen, gehoorzaamheid eisen, macht uitoefenen of mijn wil is wet?
7.1 Veranderen
Als je doet wat je deed, krijg je wat je kreeg. Als je iets anders wilt krijgen, zul je iets anders moeten doen: veranderen.
Doorzetten en volhouden is noodzakelijk voor verandering. Tijdens een verandering krijg je te maken met hindernissen zoals jouw gehechtheid aan een vertrouwd rol‑ of gedragspatroon of het werktuigelijk aannemen van een rol zonder dat je dat wilt. We maken het in allerlei situaties mee: we kunnen wel bedenken en inzien hoe lonend het zou zijn om ons anders te gedragen en onze rol anders in te kleuren, maar ons huidige gedrag en onze huidige inkleuring voelen nu eenmaal als een oude jas die als gegoten zit.
Verandering, hoe lonend ook, brengt altijd ongemak met zich mee en ook afscheid, losse eindjes, miskleunen, onduidelijkheid, acceptatieperikelen, niet-weten, onbegrip, eigen weerstand, tegenslag, afstemmingsproblemen en ga zo maar door. Deze neveneffecten maken het aantrekkelijk om af te zien van verandering en door te gaan met bestaande patronen of maken het aantrekkelijk om snel terug te keren naar oude patronen als het even tegenzit. Dan is het belangrijk om door te zetten en vol te houden.
7.2 Profiteer van ervaring van collega’s
Vriendelijk orde houden in de klas biedt dan wel een scala aan nieuwe gedrags‑ en rolopties die lonend zijn. Maar deze gaan uiteraard wel gepaard met alle ‘nadelen’ die horen bij ‘verandering’. Hoe los je dit dilemma op? Op twee manieren.
Ten eerste kun je houvast ontlenen aan de ervaringen van degenen die je zijn voorgegaan in deze verandering en die gewerkt hebben met de vijf invalshoeken van Vriendelijk orde houden en deze hebben getest (Zie testimonials). Belangrijke nieuwe inzichten voor Vriendelijk orde houden komen vaak van cursisten en deskundigen. Nieuwe inzichten vermelden wij onderaan elk elke invalshoek bij ‘credits’. Daar zie je welke cursist of deskundige een nieuw aspect voor VOH heeft ingebracht.
Als collega’s je deze tip geven: “Begin streng en laat dan langzaam de teugels vieren”, adviseert VOH dit advies naast je neer te leggen. Door streng te beginnen, snijd je jezelf in je vingers. Streng zijn en tegelijkertijd intrinsieke motivatie bij je leerlingen stimuleren is een moeizame combinatie. Het kan lukken, maar het kan ook helemaal misgaan.
7.3 Hoe ga je om met leerlingen met gebrekkige impulscontrole?
Leerlingen met gebrekkige impulscontrole willen zich wel voegen naar jouw kader en verwachtingsmanagement, maar lopen daarbij stuk op hun eigen impulsen. Stuur deze leerlingen aan met gebaren en lichaamstaal. Daarmee voorkomt je dat je hun naam noemt. Door vriendelijk te blijven, stel je gerust, geef je vertrouwen en steun je de leerlingen bij hun pogingen om het beter te doen.
Als gebaren niet werken kunt je (buiten de groep) vragen: “Waar zou jij je in deze klas het beste kunnen concentreren?” Regel de plek die de leerling aangeeft, evalueer en regel zo nodig weer een andere plek. Je kunt bij elk begin van de les vragen: “Welk doel stel je deze les? Ga je het halen?”
- Wat is er gelukt? Waar lag dat aan?
- Wat is er niet gelukt? Waar lag dat aan?
Je kunt ook met de leerling een persoonlijk gebaar afspreken voor het geval dat de leerling te druk is.
Tips voor leerlingen met gebrekkige impulscontrole
- Lees het blog over de film ‘Les Choristes‘.
- Geef deze leerlingen een persoonlijke opdracht waar ze zelfstandig aan mogen werken. Laat deze opdracht aansluiten bij hun talenten en maak de opdracht voor hen haalbaar. Zo stuur je aan op een succesbeleving.
- Laat deze leerlingen af en toe buiten de klas werken, bij voorkeur onder begeleiding. Zo heeft de klas ook even rust.
- Geef leerlingen een plek achterin de klas. Zij hebben dan overzicht en hoeven zich niet om te draaien, zien iedereen en zien dat iedereen geconcentreerd werkt. Wellicht nemen zij het goede voorbeeld van medeleerlingen over.
- Geef hen, indien mogelijk, de gelegenheid om in de mediatheek te werken.
- Laat hen even een rondje lopen als ze te veel energie hebben.
8 Stappenplan voor docent en leerkracht
Kies een invalshoek van VOH en besteed daar aandacht aan. Hoe meer invalshoeken je combineert, hoe meer orde je maakt.
Bij de inleiding van de invalshoek ‘Aansturen en bijsturen’ staan vier opties uitgewerkt waarmee je start met aansturen en bijsturen. Bij de ene optie start je met lichaamstaal, bij een ander met Tips, bij weer een andere optie start je met een Tijdrovende opdracht. Er is ook een optie waarbij je start met meerdere handelingen van de handelingsladder tegelijk. Na elke les voeg je dan een handeling toe totdat je na drie lessen de Handelingsladder compleet hebt.
9 Implementeren
Vriendelijk orde houden stelt jou met hulp van je leidinggevende in staat om een nieuwe aanpak te introduceren die zowel voor jou als voor je leerlingen aantrekkelijk is. Daarover maak je voordat je met VOH begint afspraken met je leidinggevende. Met een gezamenlijke aanpak stuur je (docent, leidinggevende en ouders) gedrag van leerlingen bij. Ook sturen leerlingen onderling elkaars gedrag aan.
Overweeg om met meerdere collega’s tegelijk te starten met Vriendelijk orde houden (Schoolbreed implementeren).
Het initiatief voor de implementatie van VOH kan komen van docenten, schoolleiding, leerlingen, studenten, lerarenopleidingen, van de ouders of van Onderwijs ondersteunend personeel. VOH heeft ervaring opgedaan met samenwerking met de HvA in Amsterdam, het Prins Claus Conservatorium in Groningen, NHL Stenden in Leeuwarden, de Universiteit van Wageningen WUR en de organisatie Scala in Lelystad (zie HBO).
10 Herkomst VOH
De inhoud van deze site is gebaseerd op eigen ervaring, op ervaring van gebruikers, op beschikbare literatuur, op materiaal gevonden op internet en op adviezen van deskundigen. Dit alles geeft VOH een plaats in een van de vijf invalshoeken en rangschikt de informatie voor docenten op een gebruiksvriendelijke manier.
Met een aantal bronnen voelt Vriendelijk orde houden zich nauw verwant:
10.1 Liemer Lijstje
Het Liemer Lijstje is tot stand gekomen door honderden gesprekken met leerlingen uit het PO over hoe zij het beste tot leren komen (Omgeving Arnhem). Ruimer opgevat geven wij (leerling, docent, schoolleider en onderwijsondersteunend personeel) elkaar met de ‘Zeven beloftes’ vertrouwen en spreken wij onderling onze verwachtingen uit en geven wij elkaar de ruimte om die verwachtingen te realiseren. Vriendelijk orde houden adviseert je om vanuit deze intenties les te geven.
10.2 Vrede kun je leren
Vriendelijk orde houden herkent zich in het boekje Vrede kun je leren. Vandaar dat wij dit boekje cadeau doen tijdens de cursus en er tijdens de cursus citeren uit (Reybrouck (2017).
Afbeelding 9: Liemers Lijstje
10.3 Citaten
Voor deze site is literatuur geraadpleegd. Citaten die aansluiten bij onze methode of die daar een nieuw licht op doen schijnen, vermelden wij met verwijzing.
11 Samenvatting
VOH helpt je om het goede voorbeeld te geven: vriendelijk, duidelijk, behulpzaam, sociaal en creatief. Je leerlingen komen in hun schoolperiode in contact met de maatschappij en raken gewend aan het op zich nemen van verantwoordelijkheid. Als zij deze houding als burger behouden dan profiteert de maatschappij als geheel.
Als je aan de slag gaat met Vriendelijk orde houden,
- ontstaat er tussen jou en je leerlingen vertrouwen.
- zijn leerlingen minder geneigd om de les te verstoren.
- accepteren leerlingen dat jij storend gedrag bijstuurt.
12 Credits
| Gert Biesta | Voor de huidig opzet van onze cursus Vriendelijk orde houden zijn wij Gert Biesta dank verschuldigd. Gert Biesta is hoogleraar en onderwijspedagoog. Hij heeft ons de tip gegeven het accent te leggen op orde maken. Gert Biesta: “Wie is er eigenlijk verantwoordelijk voor de orde in de klas? En gaat het niet meer om orde maken en geven dan om orde houden?” |
| Kees van der Meer – Afdelingshoofd Docent Muziek in Groningen |
Kees wees ons erop dat de naam Vriendelijk orde houden het belangrijkste ongenoemd laat: Orde maken! Daarom hebben wij dit onder ons logo toegevoegd. |
| Rense Houwing |
Rense heeft in een eerder stadium de site van Vriendelijk orde houden volledig geredigeerd. Hij wees ons erop dat ‘let op lichaamstaal’ en ‘let op taalgebruik’ buiten de overige actiegerichte invalshoeken valt. Wij noemen beide waarnemingen nu ‘Observeren’. Ook maakte hij het onderscheid tussen aansturen (aansturen kost een leerling geen tijd) en bijsturen (bijsturen kost een leerling tijd). |
| José Caballero – Docent Scheikunde en voorzitter van de Stichting Rapucation | Opvoeden is loslaten. Je kunt je leerlingen pas loslaten als je ze vertrouwt. José wees ons hierop. |
| Jan Wolters – Docent muziek en opleider conservatorium docent muziek. | “Als het op orde houden aankomt, ben je al te laat”. |
