Hoe word ik een vriendelijke en duidelijke leraar?

Op deze pagina

  1. Heb belang van een positieve leeromgeving
    1.1 Positieve leeromgeving
    1.2 Geen positieve leeromgeving
    1.3 Starten met een positieve leeromgeving
  2. De kern van Vriendelijk Orde Houden
  3. Opvoeding – Onderwijs
  4. Preventief – Curatief
  5. Een positieve leeromgeving creëren
  6. Toepassen vijf invalshoeken
  7. Vitaal belang invalshoeken
  8. Invloed op de samenleving
  9. Bildung und wissenschaft
  10. Rollen van de docent
  11. Maximes
  12. Lichaamstaal onderdeel van twee invalshoeken
  13. Hindernissen opruimen en overstijgen
    13.1 Veranderen
    13.2 Profiteer van ervaring van collega’s
    13.3 Hoe ga je om met leerlingen met gebrekkige impulscontrole?
  14. Implementeren
  15. Diploma Vriendelijk Orde Houden
  16. Herkomst VOH
    16.1 Liemer lijstje
    16.2 Vrede kun je leren
  17. Samenvatting
  18.  Credits

Een vriendelijk en duidelijk docent ‘maakt eerst orde’. Indien nodig stuurt deze docent gedrag of inzet van een leerling aan of bij.

Door orde te maken creëer ik een positieve leeromgeving: Ik geef duidelijk aan wat ik van leerlingen verwacht. Ik toets de activiteiten van leerlingen aan het ‘Kader’  en ‘Driehoek’. Indien nodig spreek ik een leerling aan op gedrag en inzet. Ik wissel de twee meest voorkomende werkvormen af (Frontaal lesgeven en zelfstandig werken) af.

Introductie video

Voor meer informatie bekijk hier onze overige introductievideo’s.

Lees wat cursisten schrijven over hun ervaringen met Vriendelijk Orde Houden bij: Testimonials

Bekijk bij ‘Onderwijsdoelen’ de observatie van Ginott over de invloed van een leraar.

Introductie Vriendelijk Orde Houden

Wil je optimaal profiteren van Vriendelijk Orde Houden in de Klas, lees dan eerst deze pagina ‘Hoe word ik een vriendelijke en duidelijke leraar‘. Vervolgens lees je deze pagina ‘Zelfstudie’. Bij Zelfstudie maken wij duidelijk hoe wij het lesmateriaal van onze methode presenteren en rangschikken. Met deze website delen we alle informatie gratis en vrijblijvend. Als u ons citeert, dan graag met bronvermelding. Heeft u vragen, neem dan contact met ons.

Het ontwikkelen van je professionele praktijk vraagt van jou als docent voortdurend kritisch na te denken over jouw manier van lesgeven. De vijf invalshoeken van Vriendelijk Orde Houden bieden een raamwerk om jouw onderwijs in kaart te brengen:

Afbeelding 1: Gert Biesta

Met deze invalshoeken denk je na over jouw gedrag en dat van je leerlingen en over de optimale omstandigheden voor leerlingen om goed te kunnen werken. Door te onderzoeken wat wel en niet werkt en door mogelijke verbeteringen te implementeren, help je je leerlingen zich effectiever te ontwikkelen. Bij het bovenste deel van onze poster zie je in welke modules de eerste vier invalshoeken uiteenvallen. Het is je taak om les te geven en dat betekent dat je ook is gemachtigd bent om leerlingen aan te spreken op gedrag en inzet. In het onderste deel van de poster zie je hoe je in een leeromgeving de orde bewaakt (Aansturen en bijsturen).

Je introduceert Vriendelijk Orde Houden bij je leerlingen in een serie van acht aansluitende lessen (Oefenperiode 1). Na het introduceren van het kader en de driehoek – hiermee ‘maak’ je orde ‘- is duidelijk welke leerling je moet aanspreken op gedrag of inzet (Orde houden – Aansturen en bijsturen). Zowel jij als je leerlingen hebben baat bij deze richtlijnen voor gedrag en inzet. Met deze richtlijnen is iedereen aanspreekbaar op gedrag en inzet en dat maakt Vriendelijk Orde Houden ‘eerlijk’. Als jij leerlingen efficiënt aanspreekt op gedrag en inzet, zullen je leerlingen af en toe testen of jij doet wat je zegt.

Leerlingen van het Pieter Nieuwland College in de periode 2014-2017

Als blijkt dat jij op een eerlijke, rechtvaardige, consequente en vriendelijke manier handelt, loont het voor een leerling niet om de grens te zoeken. Voor de leerlingen blijft er niets anders over dan zich in te concentreren op de lesstof.

Je kunt niet verwachten dat leerlingen direct weten hoe ze zich moeten gedragen. Natuurlijk zoeken leerlingen de grens op. Je kunt ook niet verwachten dat een beginnend docent direct weet hoe een goede les hoort te verlopen.

Als je leerprocessen probeert te begrijpen, kom je aspecten op het spoor waarmee je je praktijk kunt verbeteren. Het implementeren hiervan kan een uitdaging zijn en vereist moed. Door deze verbeteringen haal jij meer voldoening uit je lespraktijk en van deze verbeteringen profiteren je leerlingen. Als leerkracht/docent krijg je feedback in veel verschillende vormen van verschillende kanten (bv. schoolleiders, sectie, externe inspecteurs, exameninstanties, ouders, enz.) Jij, de effectieve leerkracht, benut alle bronnen van feedback (of die nu informeel of formeel zijn), met inbegrip van feedback van leerlingen.

Als je je leerlingen zelfstandig wilt maken, zoek dan naar een manier waarbij je inspanning koppelt aan een toetscijfer. Richt je manier van beoordelen zo in dat een leerling die meer deeltaken succesvol afrondt een hoger toetscijfer krijgt. Ook bied je een leerling die zichzelf succesvol presenteert in de klas de kans om zichzelf te presenteren voor een groter publiek, op school en daarbuiten.

Door ‘Docentgestuurd onderwijs’ af te wisselen met ‘Leerlinggestuurd onderwijs‘, neem je eerst het initiatief en laat je je leerlingen daarna het initiatief nemen (Zie onderste deel poster VOH).

‘Orde Maken‘ is bij Vriendelijk Orde Houden te vergelijken met autorijden. Het is iets wat je kunt leren (Oefenperiode 1). Vriendelijk Orde Houden is een vreedzame opvoedingsstijl die betrokken, begripvol, accepterend, sturend, uitnodigend en vertrouwenwekkend is. Het is een transparante stijl van opvoeden waarbij je op een duidelijke manier redelijke grenzen stelt. Kinderen voelen zich bij deze opvoedingsstijl gewaardeerd (Lees het blog Autoritatieve opvoeding).

1. Het belang van positieve leeromgeving

1.1 Positieve leeromgeving

In een positieve leeromgeving gaat iedereen vriendelijk en eerlijk met elkaar om.

1.2 Geen postitieve leeromgeving

Pesten, machtsmisbruik of harde taal zetten de relatie tussen leerlingen onderling en de relatie tussen jou en je leerlingen onder druk. De daaruit voortvloeiende woede, conflicten en verstoring van de les bemoeilijken het lesgeven. Je kunt je moeilijk concentreren en je les is minder effectief. Elke docent heeft hier in meer of mindere mate mee te maken.

Afbeelding 4: bang en boos

1.3 Starten met een positieve leeromgeving

Een concreet plan om te starten tref je aan bij ‘Oefenperiode 1‘.

2. De Kern van Vriendelijk Orde Houden

Als je de nu volgende drie punten opneemt in je manier van lesgeven, dan word je daarmee een vriendelijke en duidelijke leraar/docent.

  •  Vriendelijk en duidelijk in plaats van toegeeflijk of streng

    Vriendelijk Orde Houden in de Klas stelt je in staat ‘toegeeflijk’ of ‘streng’ te vervangen door ‘vriendelijk én duidelijk’. Alle beladen gedragingen die verbinding in de weg staan (zoals fronzen, boos kijken, waarschuwen, dreigen, schreeuwen, op hun nummer zetten, de les lezen en eruit sturen) zijn dan niet meer nodig. Je spreekt leerlingen aan op gedrag en inzet in drie stappen: Eerst spreek je een leerling aan met lichaamstaal (gebaren en mimiek); dan met een aantal Tips (positief advies); en tot slot met een ‘Brief over toekomstig gedrag’ (Handelingsladder). Deze stappen introduceer je bij je leerlingen in Oefenperiode 1. Dit is een aaneengesloten periode van acht lessen.

  • Afwisseling frontaal lesgeven en zelfstandig werken

    Bij frontaal lesgeven introduceer je nieuwe lesstof op en herhaalt lesstof een duidelijke en aantrekkelijke manier. Daarmee inspireer je je leerlingen. Je leidt een klassengesprek en je laat je leerlingen korte oefeningen doen die aansluiten bij jouw uitleg. Daarmee verhoog je de competentie van je leerlingen en bereid je hen voor op zelfstandig werken (informeren):

    Afbeelding 116: Docentgestuurd onderwijs

    Tijdens zelfstandig werken begeleid jij je leerlingen en staan Persoonsvorming en Autonomie centraal voor de leerling (Ervaren):

    Afbeelding 115: Leerlinggestuurd onderwijs
    Voor je leerlingen     bereid je een onderwijsomgeving voor waarbij je globaal aangeeft waar zij aan kunnen of moeten werken. Binnen die omgeving kan een leerling (voor een deel) zelf doelen stellen. Bij zelfstandig werken coach je leerlingen die aan de slag zijn en spreek je leerlingen aan op gedrag en inzet. Dat doe je zo onhoorbaar en onzichtbaar mogelijk. Daarmee stel je de overige leerlingen in staat om ongestoord te werken.

  • Samenwerken

    Door vriendelijk en duidelijk les te geven, maak je van een klas een hechte groep. Daarin is een goed onderling contact tussen leerlingen van belang. Als docent kun je daaraan tot op zekere hoogte sturing geven door bewust te variëren in samenwerkingspartners tijdens de les. Tijdens frontaal lesgeven bepaal jij bij korte oefeningen die volgen op uitleg de samenstelling van duo’s en groepjes, zodat leerlingen steeds andere klasgenoten leren kennen. Tijdens zelfstandig werken bepalen leerlingen zelf of en met wie ze samenwerken. Zie Kennismaken

3. Opvoeden – Onderwijs

Als het gaat om ‘Orde Maken’ zijn er sterke verbanden tussen het opvoeden van kinderen in een gezin en het leiden van een groep of klas. In beide gevallen werken meerdere volwassenen samen. Als die volwassenen samenwerken dan heeft dat voordelen voor het kind/de leerling. Nu bespreken wij twee taken die beide horen bij het onderwijs. Een vriendelijke en duidelijke leraar/docent vervult meestal beide taken.

In het gezin

Wie verantwoordelijk is voor kinderen, krijgt te maken met verantwoordelijkheden op het gebied van:

  • Voeding, Verzorging en Verbinding. De aandacht is gericht op het fysieke en emotionele welzijn in het moment en is (daardoor) in hoge mate onvoorwaardelijk. Kernwoorden zijn zorgzaam, invoelend, emotioneel, verbonden/verbindend, vriendelijk en bevestigend.
  • Het scheppen en in stand houden van voorzieningen en structuren: wat is er nodig of gewenst, wat kunnen we daarvoor tot stand brengen, wat hebben we daarvoor nodig, hoe krijgen en houden we het werkend en wat is daarin ieders rol/taak. Wat zijn de regels, wat moet wel en wat mag niet en binnen welke grenzen? Kernwoorden zijn verstandelijk, overkoepelend, analytisch, structurerend, duidelijk, begrenzend en handhavend.

Bij gezinnen met twee ouders, zijn beide ouders voor beide taken verantwoordelijk, deels verdelen zij deze taken. Als er in een gezin maar één ouder is, komen beide verantwoordelijkheden op de schouders van deze ene ouder.

Het ouderschap vormt een speciale uitdaging, in die zin dat de taak van ouders begint als pure bescherming en gaandeweg dient te veranderen in een complexe vorm van zorg die steeds meer ruimte laat, zonder duidelijke punten die aangeven wanneer en hoe een dergelijke transitie in gang gezet zou moeten worden, of instructies hoe dat te verdragen.” Nelson (2022) Maggie

In het onderwijs

Niet alleen bij gezinnen met één ouder speelt dit fenomeen van het dragen van alle verantwoordelijkheid. In het onderwijs ben je, als je voor een groep staat, doorgaans alleen verantwoordelijk voor je leerlingen. Je vervult dan de rol van pedagoog en bent tevens verantwoordelijk voor beide in de linker kolom genoemde taken. Dat is een grote verantwoordelijkheid en niet elke rol is jou van nature op het lijf geschreven. Wat gebeurt er als je teveel nadruk legt op een van beide verantwoordelijkheden?

  • Je kunt eenzijdig de zorgzame, invoelende, vriendelijke rol op je nemen. Als duidelijkheid hierbij ontbreekt, wellicht uit vrees voor confrontatie, ben je té toegeeflijk en missen de leerlingen begrenzing. Daar komen ordeproblemen van, met als gevolg dat leerlingen grenzen overschrijden ten koste van jou en de groep.
  • Je kunt eenzijdig de verstandelijke, structurerende en begrenzende rol kiezen. Als zorgzaamheid hierbij ontbreekt, wellicht uit vrees om kwetsbaar over te komen, ben je té streng en is de relatie tussen jou en de leerling koel. Leerlingen voelen zich dan niet met jou verbonden, waardoor ze zich niet voegen naar jouw behoeften en die van de groep. Daar komen ordeproblemen van met als gevolg dat leerlingen grenzen overschrijden ten koste jou en de groep.

Het bijsturen van een leerling gaat beter als docent, leiding en ouders een lijn trekken. Lees meer bij samenwerking tussen een docent en leiding.

Taak van docent en school

De school heeft juist als taak om het kind te leren dat het gezin, hoe noodzakelijk het ook is voor diens ontwikkeling, niet diens enige referentiekader is en dat ook niet kan zijn. Want het is op school dat we ontdekken dat andere kinderen anders leven; dat niet alle ouders op dezelfde manier reageren; dat niet iedereen in dezelfde goden gelooft; dat niet ieders zorgen hetzelfde zijn; en dat de mening van sommigen niet de mening van allen is.” Meirieu – Brief aan de beginnende leraar

4. Preventief – Curatief

Een vriendelijke en duidelijke leraar/docent is allereerst ‘preventief’ (voorkomt verstoringen), gunt leerlingen een beperkte marge om de les te verstoren en zal door zo te handelen niet vaak een leerling ‘curatief’ een ‘Brief over toekomstig gedrag’ laten schrijven.

Afbeelding 11: preventief en curatief

Door te reflecteren op ‘Orde Maken’ én ‘Orde Houden’ creëer je een positieve leeromgeving. Daarbij maakt VOH onderscheid tussen preventief (cursief weergegeven) en curatief (dikgedrukt weergegeven). Het preventieve deel is groter dan het curatieve deel.

Bij ‘Orde maken’ zorg je ervoor dat je:

  1.  zelf geen ruis veroorzaakt.
  2. vriendelijkheid ziet als een werkzaam middel.
  3. te toegefelijk of te streng verandert in vriendelijk + duidelijk.
  4. Docentgestuurd onderwijs en Leerlinggestuurd onderwijs afwisselt. Met de laatste werkvorm maak je leerlingen eigenaar van hun eigen leerproces.
  5. dat je je leerlingen motiveert en dat zij zich kunnen concentreren.
  6. het onderwijsproces vriendelijk en ontspannen aan- en bijstuurt.

Bij dit alles vermijd je zowel té vriendelijk zijn als té streng zijn.

5. Een positieve leeromgeving creëren

Jij bepaalt de leerdoelen per les. Ook de school (je sectie) en ook de overheid bepalen voor een deel de inhoud van je lessen. Voordat je kunt beginnen met lesgeven, moet je een VOG overleggen. De overheid verplicht scholen om hun leerlingen een pestprotocol te laten ondertekenen.

Dit alles geeft nog geen garantie voor een aantrekkelijke leeromgeving waarin je leerlingen goed samenwerken en een hechte groep vormen. Een vriendelijke en duidelijk docent kent het belang van deze drie componenten van een les: structuur, vrijheid en verantwoordelijkheid:

1 Structuur

De structuur breng je aan tijdens ‘Oefenperiode 1‘ en daarna blijf je die structuur gebruiken. Dit zijn de ingrediënten van VOH:

  • Met twee afbeeldingen geef je aan welke actie je per werkvorm van leerlingen verwacht (Driehoek).
  • Het kader dat je aan de muur hangt en dat geldt voor iedereen (vriendelijk + duidelijk). Dit bespreek je met je leerlingen.
  • Je spreekt individuele leerlingen aan op gedrag en inzet (Aansturen en Bijsturen).
  • Je wisselt frontaal lesgeven (Docentgestuurd onderwijs) af met tijd waarin je leerlingen zelfstandig laat werken (Leerlinggestuurd onderwijs).
  • Bij Leerlinggestuurd onderwijs gebruik je indien mogelijk apps waarmee leerlingen oefenen en zichzelf beoordelen.
  • Wederzijdse gelijkwaardige beoordeling: Je betrekt leerlingen bij het beoordelen van hun eigen werk en jij leert van de feedback van je leerlingen.

2 Vrijheid

Met de bovenstaande structuur kun je erop vertrouwen dat leerlingen goed aan het werk gaan. Tijdens zelfstandig werken zijn er voor leerlingen verplichte opdrachten én opdrachten die zij mogen kiezen. Daarmee geef je hen vrijheid en verhoog je hun intrinsieke motivatie en stel je leerlingen in staat om:

  • zichzelf te ontdekken.
  • keuzes te maken en doelen te stellen.
  • in hun eigen tempo te werken.

3 Verantwoordelijkheid

  • Je geeft het goede voorbeeld en je bent je bewust van je invloed als docent
  • Tijdens zelfstandig werken vraag je je leerlingen om op een verantwoorde manier om te gaan met de geboden vrijheid EN vertrouw je erop dat leerlingen rekening houden met kader en driehoek.
  • Als een leerling niet kan omgaan met de geboden vrijheid, is het jouw taak deze leerling te coachen (Zie deze video over de werking van het brein).

Als een van de drie componenten van een positieve leeromgeving niet genoeg aandacht krijgt, is het rendement van het onderwijs niet optimaal:

Zonder structuur is onderwijs niet efficiënt,
zonder vrijheid is er geen autonomie voor leerlingen
zonder verantwoordelijkheid worden leerlingen geen eigenaar van hun leerproces.

Hoe positiever je leeromgeving, hoe beter de relatie met je leerlingen en is een leerling aan- of bij te sturen nauwelijks nodig. Elke leerling krijgt in deze positieve leeromgeving de kans om zich (geleidelijk) te ontwikkelen tot:

Een sociale, intrinsiek gemotiveerde leerling die keuzes maakt, verantwoordelijkheid neemt en zichzelf en anderen aanstuurt. Deze leerling is de baas over zichzelf.

6. Toepassen van de vijf invalshoeken

afbeelding 1: Gert Biesta

Dit zijn de vijf invalshoeken van Vriendelijk Orde Houden. In deze afbeelding staat de invalshoek ‘Vriendelijk’ onderaan. Daar is voor gekozen omdat een vriendelijke houding is de basis waarop alles rust. Alle invalshoeken vallen onder ‘Orde Maken’. Een vriendelijke en duidelijk docent besteedt aandacht aan deze vijf invalshoeken.

  1. Vriendelijk
    Bij vechtsport leer je je emoties te parkeren. Als je boos of bang bent, neem je geen goede beslissingen. Dit geldt ook voor het onderwijs. Door vriendelijk les te geven, voorkom je verstoringen (preventief).
  2. Duidelijk
    Als je duidelijke aanwijzingen geeft, weet iedereen wat jouw bedoeling is (kader – driehoek). Door duidelijk les te geven, voorkom je verstoringen (preventief).
  3. Lesinhoud
    Soms neem jij de leiding, dan weer laat je het initiatief aan je leerlingen. Door frontaal lesgeven en zelfstandig werken af te wisselen voorkom je dat je leerlingen teveel vrijheid geeft én dat je leerlingen teveel bij de hand neemt. Deze afwisseling voorkom je verstoringen (preventief).
  4. Observeren
    Je let altijd op lichaamstaal én op taalgebruik. Door altijd op lichaamstaal en taalgebruik te letten, reageer je sneller en voorkom je verstoringen (preventief).
  5. Aansturen en Bijsturen
    Hoe weloverwogen, hoe vriendelijk en hoe duidelijk je ook lesgeeft, altijd zal het nodig zijn om gedrag en inzet aan of bij te sturen. Dan is het geruststellend te weten hoe je die verstoring oplost of hoe je een leerling aan kunt sporen aan het werk te gaan met de eerste twee stappen van de Handelingsladder (Aansturen – preventief).  Met als derde stap van de Handelingsladder, de ‘Brief over toekomstig gedrag’ stuur je bij (curatief).

Focus op één invalshoek

Aan de rechterkant van deze pagina zie je een menu met alle invalshoeken en modules (bij gebruik van een mobiel zie VOH alle pagina’s). Kies een invalshoek uit om mee te beginnen. ‘Orde Maken’ kost tijd en vraagt geduld en oefening voordat het effect van de verandering merkbaar is. Hoe meer invalshoeken of modules (onderdelen van invalshoeken) je na verloop van tijd combineert, hoe sterker het effect. Ga ervan uit dat je binnen jouw lespraktijk altijd nieuwe aspecten aandacht kunt geven. Daarmee doorbreek je bestaande patronen en blijft het onderwijs een avontuur. Bij de pagina Motivatiecoach tref je een lijst aan met vragen die je jezelf af en toe kunt stellen en waarmee je je ontwikkeling volgt. Bij ‘Oefenperiode 1‘ vind je instructies voor een aanpak waarbij je in acht lessen VOH introduceert bij je leerlingen én aandacht besteedt aan alle invalshoeken.

Effect invalshoeken

  • Met de invalshoek 3 ‘Lesinhoud’ bied je zowel structuur als ruimte voor creativiteit, je wisselt ‘Docentgestuurd onderwijs’ af met ‘Leerlinggestuurd onderwijs’. Enerzijds neem je je leerlingen bij de hand en anderzijds laat je je leerlingen zo veel mogelijk vrij en doe je een beroep op hun eigen verantwoordelijkheid. Door beide werkvormen af te wisselen, voorkom je dat je té bepalend bent en (Autoritair) lesgeeft. Hoe ouder de leerlingen, hoe meer vrijheid je kunt geven.
  • Met de invalshoeken 1 + 2  zorg je ervoor dat leerlingen geconcentreerd kunnen werken. Door vriendelijk te zijn (en te blijven als je bijstuurt) voorkom je dat je autoritair overkomt. Met het kader en driehoek maak je duidelijk hoe jij wilt dat leerlingen werken.
  • Doordat je het kader bewaakt (invalshoek 4 + 5 – Observeren + Aansturen en bijsturen) kan iedereen zich concentreren en voorkom je dat je té vrijblijvend (Laissez faire) lesgeeft én dat je te streng bent (leerlingen eruit sturen komt nauwelijks voor).

Om beide valkuilen (autoritair en laissez faire) te voorkomen, balanceer je tussen orde en chaos:

Te veel wanorde is regelrecht gevaarlijk. Te veel orde maakt kwetsbaar op langere termijn, doordat het aanpassingsvermogen en de creativiteit dan teruglopen.” (Mark Mieras).

Bij een geweldloze benadering zoeken ouders en kinderen naar wat ze gemeen hebben en naar redenen om elkaar te helpen en te steunen. De ouders accepteren dat de tekortkomingen van de kinderen waarschijnlijk voortkomen uit de tekortkomingen van de ouders zelf.” Arun Ghandi (2017)

Het evenwicht tussen groepsidentiteit en individualiteit is de sleutel tot succesvolle sociale systemen”. Christakis (2019)

7. Vitaal belang invalshoeken – Ketting met vijf schakels

De vijf invalshoeken van Vriendelijk Orde Houden zijn rechts te zien als een ketting met vijf schakels waarbij elke schakel onontbeerlijk is. Als een schakel ontbreekt is jouw onderwijs minder effectief. Dat merk je als je de bovenstaande vijf punten ontkennend maakt:

  1. Voor een docent die niet vriendelijk is willen leerlingen niet (vrijwillig) werken.
  2. Als een docent niet duidelijk is, weten de leerlingen niet wat de docent van hen vraagt.
  3. Als een docent altijd het initiatief neemt, valt er voor een individuele leerling weinig te sturen. Als een docent leerlingen teveel vrijheid geeft, missen leerlingen structuur.
  4. Een docent die niet observeert, weet niet welke leerling sturing nodig heeft.
  5. Als een docent niet aanstuur en bijstuurt, neemt het aantal verstoringen toe.

Afbeelding 2: schakels

Elke schakel is van vitaal belang voor het goed functioneren van het onderwijs. De kleuren zijn overgenomen van een stoplicht. Met alles wat groen is, maak je orde (preventief – orde maken). Met A+B (Aansturen en Bijsturen), met de kleuren oranje en rood, stop je gedrag dat niet past bij de les. Dat doe je eerst met ‘Aansturen met lichaamstaal’, dan met Aansturen met Tips’ en indien nodig met een ‘Brief over toekomstig gedrag’.

8. Invloed op de samenleving

Als niet alleen docenten met hun leerlingen, maar ook gehele team van een school er naar streeft om van alle betrokkenen een hechte gemeenschap maken en als alle leerlingen terugkijken op een schoolperiode waarbij ze door hun docenten en medeleerlingen en overig personeel vriendelijk en duidelijk zijn benaderd, als een school voldoende structuur biedt, als leerlingen op school eigen initiatieven kunnen ontplooien, gezien worden door hun docenten en indien nodig op een effectieve manier werden bijgestuurd, dan is te verwachten dat deze leerlingen als burger een volwassen en waardevolle bijdrage leveren aan de maatschappij. Hiermee kan een school de maatschappij van de toekomst mede vormgeven.

Hoe beter een leerling is gekwalificeerd, hoe meer kans op individueel succes in de maatschappij. Daarom staat kwalificatie centraal in het onderwijs. Daarbij de kanttekening dat succes van de een ten koste kan gaan van succes van de ander. Om dat laatste te voorkomen, pleit VOH ervoor om in het onderwijs naast kwalificatie ook aandacht te besteden aan:

  • Socialisatie
  • Persoonsvorming

Als deze drie aspecten terugkomen in leerdoelen per les, als alle betrokkenen van een school inclusiviteit en weerbaarheid stimuleren dan kun je dat vergelijken met schaken op drie borden tegelijk: Kwalificatie, Socialisatie en Persoonsvorming. Zie Onderwijsdoelen.

9. Bildung und Wissenschaft

VOH biedt leerkrachten en docenten de kans een vriendelijke en duidelijke docent te worden en daarmee hun onderwijs verder te ontwikkelen.

Bij het nu volgende citaat bespreekt Sue Prideaux ideeën van Humbold over Bildung en Wissenschaft. Dit sluit aan bij het zojuist genoemde benutten van het potentieel van mensen:

Het uiteindelijke doel van scholing was ‘een volledige educatie voor de menselijke persoonlijkheid[…] de hoogste en meest passende ontwikkeling van de vermogens van het individu tot een volledig en samenhangend geheel’. Dit volledige en samenhangende geheel was een combinatie van twee typisch Duitse idealen: ‘Wissenschaft’ en ‘Bildung’. ‘Wissenschaft’ was de idee van studeren als een dynamisch proces dat voortdurend vernieuwd en verrijkt werd door wetenschappelijk onderzoek en onafhankelijk denken, zodat elke student bijdroeg aan de eindeloos voortschrijdende som van kennis. Het was het exacte tegendeel van dingen uit het hoofd leren.
Kennis werd beschouwd als evolutionair van aard, en hiermee gepaard ging ‘Bildung’, de evolutie van de orderzoeker zelf: een proces van spirituele groei door de verwerving van kennis dat Humboldt beschreef als een harmonieuze interactie tussen de eigen persoonlijkheid van de student en de natuur die uitmondde in een staat van innerlijke vrijheid en heelheid binnen een groter verband.” Prideaux (2018), Sue

Om iets te leren, is het nodig te durven aanvaarden dat wat wij denken te weten – met inbegrip van onze meest diepgewortelde overtuigingen – verkeerd kan zijn, of op zijn minst naïef: schaduwen op de wanden van Plato’s grot.” Rovelli, Carlo (2014)

Ook bij Vriendelijk Orde Houden is kennis evolutionair van aard. VOH doet door het geven van Cursussen en Teamtrainingen, door contacten met scholen en door het bestuderen van literatuur steeds nieuwe ervaringen op die tot gevolg hebben dat wij eerdere aannames loslaten en nieuwe aannames omarmen. Dat deze veranderingen snel gaan is zichtbaar in ons jaarlijks vernieuwde cursusboek.

10. Rollen van de docent

Een vriendelijk en duidelijk docent is zich bewust van de nu volgende rollen:

  1. Gastheer
  2. Presentator
  3. Didacticus
  4. Pedagoog
  5. Coach
  6. Afsluiter

    Vriendelijk Orde Houden onderscheid naast deze zes genoemde rollen:

  7. Reisleider van een georganiseerde reis (Docentgestuurd onderwijs – frontaal lesgeven). Lees meer over jouw rollen bij docentgestuurd onderwijs.
  8. Wegenwacht. Lees meer over deze rol bij ‘Leerlinggestuurd onderwijs’. De leerlingen maken dan een (figuurlijke) trektocht. Tijdens zelfstandig werken vervult jij voor je leerlingen de rol van ‘wegenwacht’.  Lees meer over hoe deze rol uiteenvalt in Coach, Tuinman, Maker van een pedagogische context, Vroedvrouw en Detective.
  9. Ontwerper van lessen
  10. Ontwerper van een methode
  11. Motivatiecoach Deze term is bedacht door een cursist en verder ontwikkeld door VOH. Met de bijbehorende vragenlijst begeleiden docenten hun ontwikkeling als docent.

n.a.v. punt 7 en 8: Deze twee rollen(reisleider en wegenwacht) zijn een uitwerking van een interview met Dick Bruinzeel. Daarin gebruikt Dick deze metafoor: ‘Van georganiseerde reis naar persoonlijke trektocht’. In die metafoor zit een geleidelijke accentverschuiving verborgen: Steeds minder een gezamenlijke georganiseerde reis naar steeds meer een persoonlijke trektocht voor elke leerling: Hoe ouder een leerling, hoe meer verantwoordelijkheid deze kan dragen.
n.a.v. punt 9 en 10: Als je gebruik maakt van bestaande lessen en methodes, kun je daar zelf bedachte elementen aan toe te voegen.

11. Maximes

Wat staat bij een vriendelijke en duidelijke docent voorop?

Vriendelijk Orde Houden onderscheidt deze maximes: een stelling of kernachtige spreuk die van algemene geldigheid wordt geacht voor het leven. Deze uitspraken zijn bedoeld voor docenten. Docenten die hier elementen van toepassen dragen deze maximes over aan hun leerlingen.

  1. Onderwijs is een spel met regels. Iedereen is op deze regels aanspreekbaar.
  2. Je hebt hoge verwachtingen van je leerlingen.
  3. Jouw einddoel is een groep gemotiveerde leerlingen, waarbij iedereen elkaar vertrouwt, goed kan samenwerken en trots is op zijn werk.
  4. Je observeert je leerlingen én je observeert jezelf. Dit staat aan de basis van al je handelen en maakt je lesgeven eerlijk. Je speelt in op wat er nu gebeurt.
  5. Je biedt een structuur waarbij jij enerzijds zelf stuurt én anderzijds mogelijkheden creëert voor leerlingen om zichzelf aan te sturen: je wisselt doelbewust frontaal lesgeven en zelfstandig werken af. Daarbij geef je je leerlingen naar vermogen steeds meer vrijheid.
  6. Zelfsturing door leerlingen is succesvoller bij een goede verstandhouding tussen jou en je leerlingen. Daarom ben je altijd vriendelijk en duidelijk en vermijd je om boos, streng of dominant over te komen.
  7. Hoe je ook lesgeeft, altijd zal het nodig zijn om gedrag en inzet van leerlingen aan en bij te sturen.

Bekijk ook de maximes van Murray Schafer:

1. De eerste praktische stap in elke onderwijshervorming is om deze te nemen.
2. In het onderwijs zijn mislukkingen belangrijker dan successen. Niets is zo somber als een succesverhaal.
3. Geef les op de rand van de afgrond.
4. Er zijn geen leraren meer. Wat er wel is, is een gemeenschap van leerlingen.
5. Ontwerp geen onderwijsfilosofie voor anderen. Ontwerp er een voor jezelf. Een paar anderen willen deze filosofie misschien met je delen.
6. Voor de 5-jarige is kunst het leven en het leven is kunst. Voor de 6-jarige is het leven leven en kunst kunst. Dit eerste schooljaar is een keerpunt in de geschiedenis van het kind: een trauma.
7. De oude aanpak: Leraar heeft informatie: leerling heeft een leeg hoofd. Het doel van de leraar: informatie in het lege hoofd van de leerling duwen. Observaties: in het begin is de leraar iemand met een vol hoofd, uiteindelijk is een leerling ook iemand met een vol hoofd.
8. Integendeel, een les zou een uur van duizend ontdekkingen moeten zijn. Om dit te laten gebeuren, moeten de leraar en leerling elkaar eerst ontdekken.
9. Hoe komt het dat de enige mensen die nooit afstuderen van hun eigen cursussen docenten zijn?
10. Onderwijs is altijd voorlopig: alleen God weet het zeker.” Schafer (1975)

12. Lichaamstaal onderdeel van twee invalshoeken

Een vriendelijke en duidelijke docent onderscheidt twee manieren om lichaamstaal te gebruiken. Deze twee manieren komen terug bij verschillende invalshoeken:

  1. Bij de invalshoek ‘Vriendelijk’ gebruik je lichaamstaal voor het Aanwijzingen geven met lichaamstaal’. Deze aanwijzingen gebruik je als de les goed verloopt. Een gebaar vervangt dan een verbaal gegeven aanwijzing met als gevolg dat je minder praat en dat jouw uitleg, de inhoud van de les, beter voor het voetlicht komt. Met dit type gebaren verhoog je de concentratie zowel bij frontaal lesgeven als tijdens zelfstandig werken.
  2. Bij “Aansturen’ (module van ‘Aansturen en bijsturen’) gebruik je lichaamstaal om een individuele leerling aan te spreken op gedrag of inzet of om de hele groep aan te spreken op gedrag en inzet: ‘Aansturen met lichaamstaal’.

Beide manieren om lichaamstaal te gebruiken zijn verenigd in een extra hoofdstuk ‘Gebruik Lichaamstaal‘. Door non-verbale aanwijzingen te combineren met verbale uitleg, spreek je tegelijkertijd twee talen. Hierdoor letten leerlingen beter op: Bij frontaal lesgeven: Om niets te missen kijken én luisteren ze naar jou. Tijdens zelfstandig werken: Alleen de leerling die jij aanspreekt merkt jouw lichaamstaal op, de anderen werken ongestoord verder.

13. Hindernissen opruimen en overstijgen

Er zijn ongetwijfeld (al dan niet beladen) denkbeelden die je tegenhouden om vriendelijk én duidelijk te zijn. Ruim die uit de weg. Vraag jezelf: Wat houdt mij tegen om vriendelijk te zijn? En wat houdt mij tegen om duidelijk te zijn? Ook voor leerlingen zijn er hindernissen. Hoe help je hen deze op te ruimen en te overstijgen?

Ga voor jezelf na:

  • In hoeverre staat vriendelijk voor mij gelijk aan (is het voor mij verbonden met of verwar ik het met): toegeeflijk, inschikkelijk, meegaand, voorzichtig, conflict mijdend, bang, passief, tolerant, onderdanig, gunstig stemmen, gedogen, tevreden stellen, tevreden houden, te vriend houden, niet tegen de haren instrijken, niet tegen je in het harnas jagen, confrontatie vermijden, het over je kant laten gaan, behagen?
  • In hoeverre staat duidelijk voor mij gelijk aan (/is het voor mij verbonden met/verwar ik het met): streng, hard, fronzen, dreigend, boos, agressief, te assertief, star, kortaf, ongenaakbaar, betweterig, dwingend, kleinerend, neerbuigend, belerend, de les lezen, gehoorzaamheid eisen, macht uitoefenen of mijn wil is wet?

13.1 Veranderen

Als je doet wat je deed, krijg je wat je kreeg.
Als je iets wilt veranderen, zul je je op een andere manier moeten opstellen, zul je gewoontes moeten veranderen.

Doorzetten en volhouden is noodzakelijk voor verandering. Tijdens een verandering krijg je te maken met hindernissen zoals jouw gehechtheid aan een vertrouwd rol of gedragspatroon of het werktuigelijk aannemen van een rol zonder dat je dat wilt. We maken het in allerlei situaties mee: we kunnen wel bedenken en inzien hoe lonend het zou zijn om ons anders te gedragen en onze rol anders in te kleuren, maar ons huidige gedrag en onze huidige inkleuring voelen nu eenmaal als een oude jas die als gegoten zit.

Verandering, hoe lonend ook, brengt altijd ongemak met zich mee en ook afscheid nemen van, losse eindjes, miskleunen, onduidelijkheid, acceptatieperikelen, niet-weten, onbegrip, eigen weerstand, tegenslag, afstemmingsproblemen en ga zo maar door. Deze neveneffecten maken het aantrekkelijk om af te zien van verandering en door te gaan met bestaande patronen of maken het aantrekkelijk om snel terug te keren naar oude patronen als het even tegenzit. Dan is het belangrijk om door te zetten, om vol te houden.

13.2 Profiteer van ervaring van collega’s

Vriendelijk Orde Houden in de klas biedt dan wel een scala aan nieuwe gedrags en rolopties die lonend zijn. Maar deze gaan uiteraard wel gepaard met alle ‘nadelen’ die horen bij ‘verandering’. Hoe los je dit dilemma op? Op twee manieren.

Ten eerste kun je houvast ontlenen aan de ervaringen van degenen die je zijn voorgegaan in deze verandering en die gewerkt hebben met de vijf invalshoeken van Vriendelijk Orde Houden en deze hebben getest (Zie testimonials). Belangrijke nieuwe inzichten voor Vriendelijk Orde Houden komen vaak van cursisten en deskundigen. Nieuwe inzichten vermelden wij onderaan elke invalshoek bij ‘credits’. Daar zie je welke cursist of deskundige een nieuw aspect voor VOH heeft ingebracht.

Vaak geven collega’s dit advies: “Begin streng en laat dan langzaam de teugels vieren”.

VOH past dit advies in Oefenperiode 1 als volgt aan:

  • Les 1:  Introduceer het kader en de driehoek. Introduceer een effectieve maatregel – de ‘Brief over toekomstig gedrag’.
  • Les 2: Bouw een buffer in (Tip) zodat je de maatregel (de brief) nauwelijks hoeft te gebruiken.
  • Les 3: In de derde les maak je de buffer nog grotere door nog voor de Tip gebaren te gebruiken om een leerling aan te spreken op gedrag of inzet.

Begin je te streng dan dan verlies je het contact met leerlingen. Bij frontaal lesgeven kan streng zijn van pas komen. Bij zelfstandig werken zorgt streng zijn niet voor intrinsieke motivatie.

13.3 Hoe ga je om met leerlingen met gebrekkige impulscontrole?

Een vriendelijke en duidelijke docent is in staat om te gaan met leerlingen met gebrekkige impulscontrole. Deze leerlingen willen zich wel voegen naar jouw kader en verwachtingsmanagement, maar lopen daarbij stuk op hun eigen impulsen. Stuur je deze leerlingen aan met gebaren en lichaamstaal, dan voorkomt je dat je hun naam moet noemen. Door vriendelijk te blijven, stel je hen gerust, geef je vertrouwen en steun je deze leerlingen bij hun pogingen om zich beter te gedragen en zich beter in te zetten.

Als gebaren niet werken kunt je (buiten de groep) vragen: “Waar zou jij je in deze klas het beste kunnen concentreren?” Regel de plek die de leerling aangeeft, evalueer en regel zo nodig weer een andere plek. Je kunt bij elk begin van de les vragen: “Welk doel stel je deze les? Ga je het halen?”

  • Wat is er gelukt? Waar lag dat aan?
  • Wat is er niet gelukt? Waar lag dat aan?

Je kunt ook met de leerling een persoonlijk gebaar afspreken voor het geval dat de leerling te druk is. Dat gebaar betekent dan bijvoorbeeld dat je zo gauw jij tijd hebt, jij met de leerling bespreekt wat er aan de hand is.

Tips voor leerlingen met gebrekkige impulscontrole

  • Lees het blog over de film ‘Les Choristes‘.
  • Geef deze leerlingen een persoonlijke opdracht waar ze zelfstandig aan mogen werken. Laat deze opdracht aansluiten bij hun talenten en maak de opdracht voor hen haalbaar. Zo stuur je aan op een succesbeleving.
  • Laat deze leerlingen af en toe buiten de klas werken, bij voorkeur onder begeleiding. Zo heeft de klas ook even rust.
  • Geef leerlingen een plek achterin de klas. Zij hebben dan overzicht en hoeven zich niet om te draaien, zien iedereen en zien dat iedereen geconcentreerd werkt. Wellicht nemen zij het goede voorbeeld van medeleerlingen over.
  • Geef hen, indien mogelijk, de gelegenheid om in de mediatheek te werken.
  • Laat hen even een rondje lopen als ze te veel energie hebben.

14. Implementeren

Vriendelijk Orde Houden stelt jou in staat om een nieuwe aanpak te introduceren die zowel voor jou als voor je leerlingen aantrekkelijk is. Een gezamenlijke aanpak van docent, schoolleiding en ouders versterkt dit effect. Overweeg om met meerdere collega’s tegelijk te starten met Vriendelijk Orde Houden (Schoolbreed implementeren).

Het initiatief voor de implementatie van VOH kan komen van docenten, schoolleiding, leerlingen, studenten, lerarenopleidingen, van de ouders of van Onderwijs ondersteunend personeel. Zie nieuwsberichten HBO.

15. Diploma Vriendelijk Orde Houden

Als je een individuele cursus VOH hebt gevolgd of een Teamtraining op jouw school, dan kun je vragen om een lesbezoek door een coach. Vooraf beschrijf je welke verbeteringen hebt aangebracht in je manier van lesgeven. De coach bepaalt dan tijdens dit lesbezoek of de verbeteringen zichtbaar zijn. Als dat zo is, ontvangt je een diploma.

16. Herkomst Vriendelijk Orde Houden

De inhoud van deze site is gebaseerd op eigen ervaring, op ervaring van gebruikers, op literatuur die aansluit bij VOH, op materiaal gevonden op internet en op adviezen van deskundigen.

Dit alles geeft VOH een plaats in een van de vijf invalshoeken. Uit deze informatie stelde VOH een pakket samen voor de beginnende docent. Zie Oefenperiode 1.

Met de nu volgende initiatieven voelt VOH zich nauw verwant:

16.1 Liemer Lijstje

Het Liemer Lijstje is tot stand gekomen door honderden gesprekken met leerlingen uit het PO over hoe zij het beste tot leren komen (Omgeving Arnhem). Ruimer opgevat geven wij (leerling, docent, schoolleider en onderwijsondersteunend personeel) elkaar met de ‘Zeven beloftes’ vertrouwen en spreken wij onderling onze verwachtingen uit en geven wij elkaar de ruimte om die verwachtingen te realiseren. VOH adviseert deelnemers aan onze Cursus of aan onze Teamtraining om vanuit deze intenties les te geven.

Afbeelding 9: Liemers Lijstje

16.2 Vrede kun je leren

Vriendelijk Orde Houden herkent zich in het boekje ‘Vrede kun je leren’. Vandaar dat wij dit boekje (in Nederland) cadeau doen tijdens de cursus en er tijdens de cursus uit dit boekje citeren (Reybrouck (2017).

17. Samenvatting

Een vriendelijke en duidelijk leraar:

  1. Bepaalt leerdoelen per les.
  2. Stel in de eerste les leerlingen op de hoogte van verwachtingen op het gebied van gedrag en inzet met kader en met de driehoek.
  3. Wisselt frontaal lesgeven en zelfstandig werken af.
  4. Houdt zich (net als de leerlingen) aan het kader.
  5. Geeft les zonder rancune, zonder boos te worden. Spreekt leerlingen geduldig en consequent aan op gedrag en inzet.

Vriendelijk Orde Houden helpt je om dit allemaal voor elkaar te krijgen. Zie Oefenperiode 1

Na verloop van tijd gaan je leerlingen als vanzelf in (de/een) goede richting.

  • Houd er rekening mee dat je een groep kunt krijgen die door de combinatie van leerlingen moeilijk aanspreekbaar is. Door geduldig leerlingen aan te sturen en bij te sturen, kun je ook met zo’n groep goed werken.
  • Je kunt ook geluk hebben en met een coöperatieve groep. Dan heb je ‘Aansturen en Bijsturen’ nauwelijks nodig.

18. Credits

Gert Biesta

Voor de huidig opzet van onze cursus Vriendelijk Orde Houden zijn wij Gert Biesta dank verschuldigd. Gert Biesta is hoogleraar en onderwijspedagoog. Hij heeft ons de tip gegeven het accent te leggen op orde maken. Gert Biesta: “Wie is er eigenlijk verantwoordelijk voor de orde in de klas? En gaat het niet meer om orde maken en geven dan om orde houden?”. Ook heeft hij ons erop gewezen dat wij in een eerder stadium te eenzijdig aandacht hebben besteed aan Leerlinggestuurd onderwijs. Na zijn aanwijzing is VOH zoek gegaan naar een betere balans tussen ‘Leerlinggestuurd’ en ‘Docentgestuurd’ onderwijs. Lees meer

Kees van der Meer – Afdelingshoofd Docent Muziek in Groningen

Kees wees ons erop dat de naam Vriendelijk Orde Houden het belangrijkste aspect ongenoemd laat: Orde maken! Daarom hebben wij ‘= orde maken’ onder ons logo toegevoegd.

Rense Houwing

Rense heeft in een eerder stadium de site van VOH volledig geredigeerd. Hij wees ons erop dat ‘Let op lichaamstaal’ en ‘Let op taalgebruik’ buiten de overige actiegerichte invalshoeken valt. Beide manieren van waarnemen noemen wij nu samen ‘Observeren’. Ook maakte hij het onderscheid tussen aansturen (aansturen kost een leerling geen tijd) en bijsturen (bijsturen kost een leerling tijd).

José Caballero – Docent Scheikunde en voorzitter van de Stichting Rapucation

Opvoeden is loslaten. Je kunt je leerlingen pas loslaten als je ze vertrouwt. José wees ons hierop.

Jan Wolters – Docent muziek en opleider conservatorium docent muziek.

Jan Wolters wees ons erop dat het de taak is van de docent leerlingen aan te spreken op gedrag en inzet. Deze taak hoort bij een aanstelling als docent. Op zijn aanwijzing is gekozen voor de term ‘Leerlinggestuurd onderwijs’ in plaats van voor ‘Assessment’. Van hem is de uitspraak “Als het op orde houden aankomt, ben je al te laat”. Dat pleit ervoor om vooral preventief je onderwijs zo in te richten dat orde als vanzelf ontstaat.

Door naar ‘Orde Maken’