Onderwijs zonder racisme
Op dit moment (juni 2020) zijn in veel steden demonstraties tegen racisme. De aanleiding voor de demonstraties is buitensporig geweld door politie. Bij de VPRO zag ik een film over het onafgemaakte boek van James Baldwin. In die film zag je hoe Malcom X zich in de jaren 60 met geweld verzette tegen racisme en hoe Martin Luther King geweldloos verzet verkoos. Beide benaderingen willen een einde maken aan racisme.
Johan ’t Hart – Geactualiseerd augustus 2023
Persoonlijk voel ik mij aangetrokken tot de geweldloze benadering. Deze benadering zit in de familie. Mijn vader wilde tijdens de tweede wereldoorlog niet meehelpen met de oorlogsindustrie van Duitsland. In plaats daarvan dook hij onder en droeg hij als protest een speldje met een gebroken geweer.
Over het gebroken geweer vond ik het volgend citaat bij deze link:
https://www.rijnmond.nl/nieuws/108763/Gebroken-geweertje-symbool-van-vrede
“Het ‘Gebroken Geweertje’ is een beweging die tijdens het Interbellum (de periode tussen de Eerste en Tweede Wereldoorlog) ontstaat en een sterkte groei kent in de jaren voorafgaande aan de Tweede Wereldoorlog. Het gebroken geweer is het internationale symbool voor dienstweigeraars en gewetensbezwaarden en in Nederland en België een symbool voor pacifisme.”
Ikzelf zocht als docent muziek en zoek nu als coach van docenten naar een vriendelijke en tegelijk duidelijke benadering van het onderwijs. Bij die vriendelijke benadering stap je uit het gangbare machtsspel. Aan de basis van dit machtsspel ligt ‘De wil tot macht’. Nietzsche definieerde dit filosofische grondbegrip.
Vaak is het de sterkste, grootste, rijkste, de meest blanke, degene die het beste kan manipuleren die de macht krijgt. Wie de macht heeft, komt in de verleiding om met deze macht te disciplineren, straffen of vernederen. Het spel om de macht zie je overal terug: in de maatschappij, in het onderwijs en als racisme.
Een kenmerk van het spel is dat het ‘natuurlijk’ is. Het past bij onze dierlijke aard. Door ons vermogen om na te denken kunnen wij ontsnappen uit dit machtsspel:
Vriendelijk Orde Houden (VOH)
De afbeelding van het speldje van een ‘gebroken geweer’ komt terug in het gebaar van de vuurtoren. Dit gebaar is klein, je voert het langzaam en ontspannen uit. Met dit gebaar vraag je een groep op stilte. De geknakte hand symboliseert een opengeklapt – en daarom ongevaarlijke – geweer.
Als leerling van een middelbare school observeerde ik het machtsspel van leerlingen en docenten en nam ik deel aan dit spel. Na mijn opleiding als docent schoolmuziek leerde ik gaandeweg hoe ik conflicten kon voorkomen. Een memorabel moment uit deze ontwikkeling wil ik u niet onthouden.
Wilt u een reflectieverslag voortaan strafwerk noemen?
Ik gebruikte toen al meerdere jaren het reflectieverslag, (Tijdrovende opdracht), ofwel ‘brief over toekomstig gedrag’. Deze maatregel gebruikte ik om storend gedrag van leerlingen bij te sturen. Deze manier van werken met een opdracht die tijd kost, had ik overgenomen van een collega. Een leerling die een ‘Brief over toekomstig gedrag’ schrijft, beantwoordt twee vragen. Bij het beantwoorden van de eerste vraag beschrijft de leerling de aanleiding van het krijgen van de opdracht. Bij het beantwoorden van de tweede vraag bedenkt de leerling hoe hij of zij zich in de toekomst beter kan opstellen waardoor het bijsturen van gedrag door de docent niet meer nodig is.
Tijdens een muziekles stelde een van mijn leerlingen mij deze vraag over een een reflectieverslag tijdens een van mijn muzieklessen.
De vraag van de leerling zal ongeveer zo zijn geformuleerd: “Wij zouden graag willen dat u een reflectieverslag voortaan weer strafwerk noemt.” Ik antwoordde dat een reflectieverslag in mijn ogen geen strafwerk was maar een poging tot het oplossen van een probleem en dat ik de naam reflectieverslag daar goed bij vond passen.
Later bedacht ik mij wat deze leerling mij duidelijk wilde maken. Eigenlijk wilde hij zeggen: “Wij ervaren het onderwijs als een machtsspel. Bij uw aanpak kunnen wij dat spel niet meer spelen, wilt u zo vriendelijk zijn net om net als de meeste andere docenten weer mee te doen aan het machtsspel? Als u weer meedoet, kunnen wij weer ongeremd grof uit de hoek komen, dat vinden wij namelijk leuk. Als u ons dan strafwerk geeft, zullen wij dit maken.”
Blijkbaar was ik zonder het zelf te weten uit het machtsspel gestapt en misten de leerlingen de macht om mij als docent een hak te zetten!
Inmiddels hoort de ‘Brief voor toekomstig gedrag’ bij de aanpak van VOH. Die aanpak maakt het voor docenten mogelijk om zonder machtsspel les te geven. Uit mijn praktijk als muziekdocent weet ik dat dit lastig is maar niet onmogelijk. Is VOH gekunsteld, geconstrueerd, of manipulatief? Jazeker, maar wat is het alternatief? Als je instinctief reageert op conflicten en meedoet aan het machtsspel ligt escalatie op de loer en ben je verder van huis. Liever kies ik voor de zorgvuldige samengestelde geweldloze aanpak van VOH waarmee ik voorkom dat ik in conflict kom met leerlingen. Naast de ‘Brief voor toekomstig gedrag’ hoort daar ook bij het ‘Vuurtoren’ gebaar.
Als coach adviseer ik docenten als eerste te beginnen om met de leerlingen een kader af te spreken. Het is de bedoeling dat iedereen, docent en leerlingen, zich aan het kader houdt. Ik adviseer docenten primaire reacties die leiden tot conflicten weg te laten. Dat betekent niet dat docenten bij VOH alles over hun kant laten gaan en dat ze ongewenst gedrag van leerlingen niet bijsturen. Dat doen ze onder andere door te letten op lichaamstaal, door zelf lichaamstaal te gebruiken, tips te geven en uiteindelijk door het verstrekken van ‘Brief voor toekomstig gedrag’! Voor de leerlingen is daarmee de grens duidelijk.
De aanpak van VOH heeft een stappenplan. Alle informatie die hierbij hoort, is voor iedereen vrij toegankelijk. Wat ik hoop is dat veel docenten onze site weten te vinden waarmee ze voor zichzelf en voor anderen het onderwijs vrij maken van machtsmisbruik, conflicten en racisme. Ik hoop dat ze daarmee in een goede sfeer leerlingen de kans geven hun talent te ontwikkelen waarbij iedereen zichzelf kan zijn. Binnen die omgeving kan iedereen, ongeacht huidskleur, zich met elkaar verbinden.
Tip
Als je begint met deze aanpak negeer dan dit advies van collega’s: “Je moet streng beginnen en dan de teugels laten vieren”. Als je dit doet zit er een adder onder het gras: te streng zijn. Streng zijn leidt tot spanning en conflicten. Bij VOH is streng zijn niet nodig. Streng vervang je door zowel vriendelijk als duidelijk te zijn.
Afbeelding bij dit artikel
Een afdelingsleider op de school waar ik lesgaf, het Pieter Nieuwland College, kon niet geloven dat ik niet boos werd op leerlingen. Daarop liep ik de aula in en vroeg Jasper uit B1c of ik wel eens boos werd. Hij zei van niet. Ik vroeg hem of hij dit even op wilde schrijven. Deze reactie liet ik zien aan de afdelingsleider.
King + X = VOH
Zowel Martin Luther King als Malcom X verzetten zich tegen rascisme.
- Van Martin Luther King neemt VOH geweldloosheid over. VOH raadt docenten aan altijd een vriendelijke en duidelijke houding te tonen en boosheid weg te laten (Toon gewenst gedrag).
- Het verzet van Malcom X komt bij VOH terug in de handelingsladder. Door de Handelingsladder te gebruiken ‘verzet’ je je op een vriendelijke en duidelijke manier tegen verstoringen van de les. Aanhangers van Malcom X schuwden niet zich boos en gewelddadig te verzetten tegen het onrecht dat hen werd aangedaan. Bij VOH los een verstoring vriendelijk en duidelijk op.
Met de Handelingsladder maak je je de leerlingen duidelijk welke speelruimte jij ze geeft op het gebied van ordeverstoringen. Daarmee geef jij duidelijk je grens aan. Als de grens is bereikt, geef je een Tijdrovende opdracht die zo doeltreffend is dat het niet meer lonend is om de les te verstoren. Als het niet meer voorkomt dat docent en leerling als haantjes tegenover elkaar staan, is de inhoud van de les de bepalende factor en dan speelt huidskleur daarbij geen rol.
Met dit pleidooi om strengheid te vervangen door zowel vriendelijk als duidelijk hoop ik een bijdrage te leveren aan het laten afnemen van racisme.